اگر قصد سرمایه‌گذاری دارید، احتمالا فرصت‌های زیادی را پیش روی خود دیده‌اید که اوراق مشارکت یکی از آن‌ها است. اوراق مشارکت واژه‌ای است که حتی اگر سرمایه‌گذار نیستید بارها با آن مواجه شده‌اید و شاید این سوال برایتان ایجاد شد‌ه‌است که اوراق مشارکت چیست؟ نحوه خرید و فروش اوراق مشارکت در بازار سرمایه ایران چگونه است؟ انواع اوراق مشارکت کدامند و چه ویژگی‌هایی دارند؟ و همچنین سوالات دیگری که قرار است ما در این مقاله از کاریزما لرنینگ به آن‌ها پاسخ دهیم. برای کسب اطلاعات جامع درباره این موضوع، در ادامه این مقاله همراه ما باشید.

اوراق مشارکت چیست؟

پیش از اینکه به تعریف اوراق مشارکت بپردازیم خوب است بدانیم که اور‌‌‌‌‌‌اق بهادار چیست؟ اورا‌‌‌‌ق بهادار یکی از مهم‌ترین مفاهیم در دنیای مالی و اقتصاد است و به ورقه یا هر نوع مستندی گفتـه می‌شود که تضمین‌کننده مالکیت و حقوق مالی مالک است. در واقع، اور‌‌‌‌اق بهادار یک ابزار مالی است که در بازارهای مالی داد و ستد می‌شود. این او‌‌‌‌راق را می‌توان در سه دستـه کلی قرار داد:

• اوراق سهام: شامل سهام عادی، سهام ممتاز، حق تقدم خرید سهام، سهام جایزه 
• اوراق بدهی: شامل اوراق مشارکت، اور‌‌‌‌اق خزانه اسلامی که با نام اخزا شناختـه می‌شوند
• اوراق مشتقه: شامل اختیار معامله، قراردادهای آتی، سلف و قرارداد تاخت (سواپ)

اوراق مشارکت یکی از انواع او‌‌‌‌‌‌‌را‌‌‌ق صکوک در ایران است و کارکرد اصلی آن مانند سایر او‌‌‌راق صکوک، برای تامین مالی پروژه‌های دولتی یا خصوصی مانند طرح های عمرانی، زیرساختی، اقتصادی و… تعریف می‌شود. 

او‌‌‌راق مشارکـت به قیمت اسمی و برای مدت معینی منتشر می‌شوند و دارای سررسید هستند. دارنده این اور‌‌‌اق در فواصل زمانی مشخص و متناسب با قیمت اسمی پرداختی خود، سود معینی دریافت می‌کند. لازم به ذکر است این سود علی‌الحساب است و در برخی مواقع سود قطعی نیز به حساب دارندگان واریز می‌شود. در نهایت، با فرارسید‌ن سررسید اور‌‌‌‌اق و تسویه، رابطه دارندگان اوراق با شرکت منتشرکنند‌ه قطع می‌شود.

ویژگی‌‌های اوراق مشارکت

اوراق مشارکت ویژگی‌های خاصی دارد که اطلاع از آن‌ها پیش از سرمایه‌گذاری ضروری است. در ادامه به بررسی مهم‌ترین ویژگی‌های اوراق مشارکـت می‌پردازیم:

• با نام یا بی‌نام بودن

اوراق مشارکت می‌توانند با نام یا بی‌نام باشند و این در مورد تمامی انواع اور‌اق مشارکـت صدق می‌کنند. با‌نام یا بی نام بود‌ن این اور‌‌‌‌‌اق در زمان پذیره‌نویسی آن اعلام می‌شود. اورا‌ق مشارکت بانام به اسم دارند‌ه و مالک اور‌‌‌‌اق بود‌ه و حتی در صورت مفقودی یا سرقت نیز به شخصی جز مالک آن سود و اصل سپرده تعلق نمی‌گیرد و امکان فروش آن نیز وجود نخواهد داشت. اما اوراق مشارکت بی‌نام در وجه حامل بوده و مالک آن باید توجه ویژه‌ای برای نگهداری آن و کاهش ریسک‌های سرقت داشته باشد.

• پرداخت سود

سود این دستـه از او‌‌‌‌راق به صورت علی‌الحساب است؛ به این معنی که پس از اتمام پروژه و در سررسید نهایی ناشر موظف است سود قطعی را محاسبه کند و مابه‌التفاوت با سود علی‌الحساب را در صورتی‌که بیشتر باشد به حساب دارندگان واریز نماید، هرچند این اتفاق به ندرت اتفاق می‌افتد. این او‌‌‌‌راق عموما در دسته سرمایه‌گذاری‌های کوتاه‌مدت قرار می‌گیرند و به ارزشی کمتر از ارزش اسمی به فروش می‌روند. سود سرمایه‌گذار نیز حاصل تفاوت قیمت او‌‌‌راق در زمان خرید و قیمت اسمی آن در زمان سررسید است.

• ارکان

وجود ارکانی مانند ضامن در اوراق مشارکت باعث می‌شود که این او‌‌‌‌راق از ریسک اندکی برخودار باشند و به تبع آن، بازدهی کمتری نسبت به سایر او‌‌‌راق بهادار پر ریسک‌تر مانند سهام ایجاد کنند. با این وجود، به هدف ایجاد جذابیت برای سرمایه‌گذاری در این او‌‌‌راق، عموما بازدهی پرداختی به دارنگان این اور‌‌‌اق، بیشتر از سپرده‌های بانکی خواهد بود. معمولا سود اوراق مشارکت تابعی از سود بانکی است؛ اما نرخ بازدهی سالانه آن می‌تواند بین 3 تا 6 درصد بیشتر باشد.

• مالیات

چهارمین ویژگی اوراق مشـارکت این است که سود آن معاف از مالیات است.

• نحوه معاملات

اوراق مشارکت در بازار ثانویه نیز قابل خرید و فروش هستند. در صورتی‌که این او‌‌‌راق غیرقابل معامله در بورس باشد فرد دارنده این اوراق می‌تواند به مراجعه به یکی از شعب بانک عامل اورا‌‌ق خود را قبل از سررسید به فروش برساند. اگر این او‌‌راق قابلیت معامله در بورس را داشتـه باشند نیز می‌توانند آن را مانند سهام به فروش برساند.

انواع اوراق مشارکت از نظر نحوه معامله

اورا‌ق مشارکت را می‌توان براساس محل معامله یا قابلیت تبدیل آن، به دسته‌بندی‌های مختلفی تقسیم کرد. این اوراق براساس محل معامله به دو دستـه تقسیم می‌شوند که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم:

۱- اوراق مشارکت بورسی

به اوراقی که قابلیت معامله در بازار بورس یا فرابورس را دارند، اوراق مشارکت بورسی می‌گویند که شامل موارد زیر می‌شوند:

• اوراق مشـارکت ساده

رایج‌ترین نوع از اوراق مشـارکت است که به دلیل عدم پیچیدگی و سادگی در معامله گزینه سرمایه‌گذاری مناسبی برای عموم مردم محسوب می‌شود. این اور‌‌‌اق می‌توانند با نام یا بی‌نام باشند و دارنده اور‌ا‌‌‌ق می‌تواند تا زمان سررسید آن صبر کرده و سود و اصل سرمایه خود را دریافت کند. همچنین می‌تواند پیش از موعد سررسید در بازار سرمایه آن را به فروش برساند.

• اوراق مشـارکت قابل تبدیل و اوراق مشارکت قابل تعویض

شرکت‌های سهامی عام طبق قانون اوراق مشـارکت مصوب 1376 مجلس شورای اسلامی می‌توانند اور‌‌‌اق قابل تبدیل یا قابل تعویض منتشر کنند. ویژگی مهم این اور‌‌‌اق این است که در زمان سررسید قابلیت تعویض با سهام سایر شرکت‌های پذیرفته‌شده در سازمان بورس یا حتی در زمان تحقق افزایش سرمایه نیز قابلیت تبدیل به سهام شرکت مربوطه را دارند. این نوع از اور‌‌‌اق در بازار سرمایه چندان مورد استفاده قرار نمی‌گیرند.

۲- اوراق مشارکت غیربورسی

برخلاف دستـه قبل، این نوع از اور‌‌‌اق قابلیت خرید و فروش در بستر بازار سرمایه را ندارند و به اوراقی گفتـه می‌شوند که تحت نظارت بانک مرکزی منتشر و در شعب بانک‌های عامل معامله می‌گردند. به بیانی دیگر، این نوع از او‌‌‌راق در بازار پول معامله می‌شوند. اور‌اق مشارکت غیربورسی را می‌توان در دسته‌های زیر قرار داد:

• اوراق مشـارکت بانک مرکزی

گاهی دولت به منظور اجرای طرح‌های عمرانی، زیرساختی و غیره نیاز به نقدینگی دارد که این او‌‌‌‌راق برای تامین مالی این‌گونه طرح‌ها منتشر می‌شوند. این اوراق قابلیت بازخرید توسط بانک عامل را دارند و همان‌طور که گفتـه شد قابلیت معامله در بورس اوراق بهادار را ندارند.

• اوراق مشـارکت وزارتخانه‌ها و شرکت‌های دولتی

علاوه‌بر دولت، شرکت‌ها و سازمان‌های دولتی نیز نیاز به تامین مالی دارند که این اور‌‌‌اق به این منظور منتشر می‌شوند. مانند اوراق مشارکت بانک مرکزی، این اور‌‌‌‌اق نیز قابل بازخرید به‌وسیله بانک عامل هستند و در بورس معامله نمی‌شوند.

مزایا و معایب اوراق مشارکت

اوراق مشارکت با ایجاد یک رابطه دو سویه بین یک نهاد و سرمایه‌گذاران، منجر به تامین مالی برای نهاد مربوطه و کسب سود برای سرمایه‌گذاران می‌شود. به همین خاطر، مزایای متعددی برای سرمایه‌گذاران و شرکت‌ها خواهد داشت. برخی از مزایای اوراق مشارکت برای سرمایه‌گذاران شامل موارد زیر می‌شوند:

• سود تضمین شده: سود اوراق مشارکت توسط نهادهای دولتی تضمین می‌شود و به‌طور معمول، بالاترین سود اوراق مشارکت از نرخ سود سپرده‌های بانکی بیشتر است.
• معافیت مالیاتی: سود اوراق مشارکت در حال حاضر معاف از مالیات است.
• مناسب برای سرمایه‌گذاری کم ریسک: سرمایه گذاری در اوراق مشارکـت از جمله سرمایه‌گذاری‌های کم ریسک محسوب می‌شوند، زیرا اصل سرمایه و سود آن توسط دولت یا نهادهای دولتی ضمانت می‌شود.
• قابلیت نقدشوندگی: اوراق مشارکـت قابل معامله در بورس او‌‌‌راق بهادار هستند و به همین دلیل نقدشوندگی بالایی دارند.

مزایای اوراق مشارکت برای ناشران یا همان صادرکنندگان این او‌‌‌راق متفاوت است و شامل موارد زیر می‌شود:

• تامین مالی ارزان قیمت: انتشار اوراق مشارکت روشی کم هزینه برای تامین مالی پروژه‌ها است.
• جذب سرمایه‌های مردمی: انتشار او‌راق مشار‌کـت می‌تواند به جذب سرمایه‌های مردمی برای تامین مالی پروژه‌ها کمک کند.
• کاهش بار بودجه‌ای دولت: با انتشار اوراق مشارکـت، دولت می‌تواند بار بودجه‌ای خود را در اجرای پروژه‌ها کاهش دهد. این موضوع می‌تواند تاثیر بسیار مثبتی بر اقتصاد کشور داشته باشد.

معایب اوراق مشارکت

حتی بهترین اوراق مشارکت نیز معایبی برای سرمایه‌گذاران و ناشران به همراه دارد. برای مثال در صورتی که نرخ سود او‌‌‌راق مشارکت از نرخ تورم کمتر باشد، قدرت خرید سرمایه گذاران در طول زمان کاهش می‌یابد. به‌علاوه صاحب اور‌‌‌اق امکان حضور در مجامع و اظهار نظر درباره تصمیمات شرکت را ندارد. همچنین ناشران اوراق مشارکـت باید الزامات قانونی و نظارتی مربوط به انتشار و عرضه اور‌‌اق را رعایت کنند که این موضوع ممکن است اندکی دشوار و زمان‌بر باشد.

کدام نهادها امکان انتشار اوراق مشارکت دارند؟

در ایران، نهادهای مختلفی با شرایط خاص می‌توانند اوراق مشارکت منتشر کنند که معمولا شامل موارد زیر می‌شوند:

• دولت: وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و موسسات دولتی می‌توانند با دریافت مجوز برای تامین مالی طرح‌های عمرانی خود اوراق مشارکـت منتشر کنند.
• شهرداری‌ها: شهرداری‌ها با مجوز وزارت کشور و تصویب شورای اسلامی شهر می‌توانند برای تامین مالی پروژه‌های عمرانی و خدماتی خود اوراق مشارکـت منتشر کنند.
• موسسات و نهادهای عمومی غیردولتی: این موسسات و نهادها در صورت دریافت مجوز سازمان بورس و او‌‌‌راق بهادار و تصویب مراجع ذیصلاح امکان انتشار اوراق مشارکت برای تامین مالی طرح‌های خود را خواهند داشت.
• شرکت‌های سهامی عام: این شرکت‌ها با رعایت شرایطی که در قانون تجارت و آیین‌نامه‌های مربوطه آمده است، می‌توانند با مجمع عمومی فوق‌العاده صاحبان سهام و تصویب سازمان بورس و اور‌‌‌اق بهادار اوراق مشارکـت منتشر کنند.
• شرکت‌های سهامی خاص و تعاونی: امکان انتشار اوراق مشارکت برای این دسته از شرکت‌ها در شرایط خاص و با مجوز مراجع ذیصلاح مهیا می‌شود.

نحوه خرید و فروش اوراق مشارکت

حال که با اور‌اق مشارکت و انواع آن آشنا شده‌اید، ممکن است سوالاتی مانند چگونه اور‌اق مشارکت بخریم؟ اوراق مشارکت از کجا بخریم؟ فروش اوراق مشارکت به چه صورت است؟ آیا می‌توانیم آن را در بازار ثانویه به فروش برسانیم؟ برای شما ایجاد شده باشد. در ادامه به پاسخ این سوالات خواهیم پرداخت.

خرید اوراق مشارکت

اوراق مشارکت خارج از بورس (غیربورسی) را می‌توان با در دست داشتـن مدارک شناسایی مورد نیاز و مراجعه به یکی از شعب بانک عامل خریداری کرد. درخصوص اوراق مشارکـت بورسی نیز شخص سرمایه‌گذار پس از انتخاب اوراق مورد نظر باید نسبت به اخذ کد معاملاتی اقدام نماید. سپس وارد سیستم پنل کارگزاری مورد نظر شده و سفارش خود را به صورت آنلاین ارسال کند. در نهایت اوراق خریداری‌شده در پنل معاملاتی قرار می‌گیرد. توجه داشته باشید که امکان انجام معاملات اوراق مشارکت بورسی از طریق کارگزاری کاریزما مهیاست و می‌توانید این کار را به‌سادگی انجام دهید.

برای بررسی لیست اور‌اق مشارکت، می‌توانید وارد سایت مدیریت فناوری تهران شده و در بخش جست‌وجو، کلمه «مشا‌ر‌کت» را جست‌وجو کنید تا تمامی او‌راق مشارکـت‌های قابل معامله به شما نمایش داده شود.

فروش اوراق مشارکت

فروش اوراق مشارکـت بورسی و غیربورسی نیز مانند خرید آن‌ها است. برای فروش اوراق بورسی باید ازطریق پنل کارگزاری اقدام شود و همچنین برای فروش اوراق مشارکـت غیربورسی نیز به بانک عامل مورد نظر مراجعه و اوراق فروختـه شود. 

کارمزد خرید و فروش اوراق مشـارکت

خرید و فروش اوراق مشـارکت مشمول پرداخت کارمزد است. سقف این کارمزد 0.000726 از ارزش معامله برای خرید و 0.000774 از ارزش معامله برای فروش است که در مجموع 0.0015 از ارزش مبلغ کل معامله است.

مالیات خرید و فروش اوراق مشارکت

طبق ماده ۷ قانون نحوه انتشار او‌‌‌راق مشـارکت، مبالغ پرداختی و یا تخصیصی بابت سود متعلق به این اوراق مشمول مالیات به نرخ پنج درصد است و به سود اوراق مشارکت و معاملات اور‌‌‌‌‌اق مذکور هیچ‌گونه مالیات دیگری تعلق نمی‌گیرد.

همچنین پرداخت‌کنندگان سود اوراق مشارکــت اعم از علی‌الحساب و قطعی مکلف‌اند، در هر پرداخت یا تخصیص، مالیات متعلق را به نرخ مذکور کسر و ظرف مدت ۱۰ روز از تاریخ پرداخت یا تخصیص به حسابی که توسط خزانه‌داری کل تعیین می‌شود، واریز و رسید آن را ظرف۳۰ روز از تاریخ واریز همراه با فهرستی متضمن میزان سود پرداختی به حوزه مالیاتی مربوط تسلیم نمایند. پرداخت‌کنندگان سود اور‌اق مشارکت، درصورت تخلف از انجام تکالیف مذکور مشمول مقررات متن ماده (۱۹۹) قانون مالیات‌های مستقیم مصوب اسفند ماه ۱۳۶۶، خواهند بود.

تسویه اوراق مشارکت به چه صورت است؟

یکی از سوالاتی که برای خریداران اوراق مشارکت ایجاد می‌شود، این است که نحوه تسویه وجوه معاملات اوراق مشارکت چگونه است؟طرح‌هایی که از طریق انتشار اور‌‌‌‌‌اق مشارکـت تامین مالی می‌شوند معمولا طرح‌هایی بلند مدت هستند. به همین دلیل، اوراق مشارکـت آن‌ها با سررسیدهای سه تا چهار ساله عرضه می‌شوند. اما اگر به هر دلیلی پیش از موعد به پول خود نیاز داشته باشید، می‌توانید با مراجعه به شعبه بانکی که اوراق را از آن خریداری کرده‌اید، آن‌ها را به فروش برسانید. در این صورت، اصل پول و سودهای دریافتی تا تاریخ تحویل اوراق به بانک به شما تعلق خواهد گرفت.

اما در نظر داشته باشید که در صورت تسویه زودتر از موعد، ممکن است بانک‌ها نرخ سود پرداختی را کمی کاهش دهند (مثلاً از ۲۰ درصد به ۱۹ درصد) و مابه‌التفاوت نرخ جدید با نرخ پرداختی تا آن زمان را از شما دریافت کنند.

اگر اوراق مشارکت در بورس یا فرابورس پذیرفته شده باشند، می‌توانید برای فروش پیش از سررسید آن‌ها به یکی از کارگزاری‌های بورس مراجعه کنید. در این روش، اوراق مشارکـت شما مانند سهام، بر اساس قیمتی که در بورس برای آن متقاضی وجود دارد، فروخته خواهد شد.

تسویه اوراق مشارکت چند روزه است؟

پس از فروش اوراق مشارکت بورسی از طرق سامانه معاملات آنلاین کارگزاری خود، وجه حاصل از فروش به قدرت خرید شما در سامانه اضافه خواهد شد. اما در همان روز قابلیت برداشت نخواهد اشت. وجه حاصل از فروش اوراق مشارکـت بعد از یک روز کاری قابل برداشت است.

تفاوت اوراق‌ قرضه و اوراق ‌مشارکت

اوراق مشارکت برای تامین مالی پروژه‌ها و طرح‌های مشخصی منتشر می‌شود. در حالی که چنین الزامی برای اوراق قرضه وجود ندارد. همان‌طور که گفتـه شد، اوراق مشارکـت دارای سود علی‌الحساب است. سود قطی آن در انتهای سررسید و پایان پروژه مشخص می‌شود، در حالی که سود اوراق قرضه از پیش معین‌شده است. ناشرین این دستـه از اوراق ملزم هستند که در مقاطعی وضعیت اجرایی و عملکردی خود را به اطلاع عموم برسانند اما چنین الزامی برای ناشرین اوراق قرضه وجود ندارد. 

اوراق مشارکت ارزی چیست؟

اوراق ارزی نوعی اوراق بهادار هستند که با هدف تامین مالی پروژه‌ها توسط نهادهای مختلف دولتی و غیردولتی منتشر می‌شوند. وجه تمایز این اوراق با سایر اوراق بهادار، این است که واحد پولی اصل و سود اوراق ارزی به جای ریال، به یک ارز خارجی مانند یورو یا دلار تعیین می‌شود.

درواقع اوراق ارزی نوعی از اوراق بهادار هستند که به جای پرداخت سود به صورت ریال، بر اساس نرخ ارز به دارندگان خود سود پرداخت می‌کنند. این اوراق با هدف کاهش تقاضای ارز در بازار و ایجاد تنوع در سبد سرمایه‌گذاری طراحی شده‌اند.

افراد حقیقی بالای ۱۸ سال می‌توانند این اوراق را با حداقل مبلغ ۱۰۰۰ دلار و حداکثر مبلغ ۴۰۰۰ دلار خریداری کنند. اما امکان معامله اوراق ارزی در بازار ثانویه و انتقال آن به غیر وجود ندارد و دارندگان اوراق می‌توانند در زمان سررسید یا زودتر از آن، اوراق خود را به شعب بانک مرکزی عرضه و سود و اصل مبلغ اوراق را دریافت کنند.

سخن پایانی

اوراق مشارکت نوعی اور‌‌‌ا‌‌‌ق بهادار است که یکی از ابزارهای بدهی بازار مالی محسوب شد‌ه که به منظور تامین مالی پروژه‌های عمرانی و اقتصادی دولتی و شرکت‌های خصوصی منتشر می‌شوند. این او‌‌‌ر‌‌‌اق نشان‌دهنده مشارکت سرمایه‌گذاران در اجرای یک طرح است و به دارندگان آن طی بازه‌های زمانی مشخص سود علی‌الحساب معینی تعلق می‌گیرد.​

سوالات متداول