اوراق بهادار چیست و انواع آن کدامند؟

اوراق بهادار چیست؟ اوراق بهادار (Securities) به هر نوع ابزار مالی باارزش پولی گفته می‌شود که می‌توان آن را به پول نقد تبدیل کرد. دارندگان اوراق بهادار از حقوق و مزایای خاصی برخوردارند که بسته به نوع اوراق بهادار متفاوت خواهد بود. انواع اوراق بهادار در بورس تهران به سه دستـه اوراق بدهی، سهام و اوراق مشتقه تقسیم می‌شود.

اوراق بهادار به‌عنوان دارایی‌های غیرمشهود، در کنار دارایی‌های مشهود مانند املاک و ماشین، نقشی کلیدی در برنامه‌ریزی مالی افراد ایفا می‌کنند. آشنایی با اوراق بهادار و انواع آن به سرمایه‌گذاران کمک می‌کند تا با درک مزایا و ریسک‌های هر نوع، انتخابی آگاهانه برای سرمایه‌گذاری خود داشته باشند. به همین دلیل در این مقاله از کاریزما لرنینگ، ضمن پاسخ به سوال اوراق بهادار چیست؟ به معرفی انواع اوراق بهادار و نکات مربوط به آن می‌پردازیم.

منظور از اوراق بهادار چیست؟

بر اساس قوانین سازمان بورس، اوراق بهادار به هر نوع ورقه یا مدرکی گفته می‌شود که حقوق مالی قابل انتقال را برای صاحب آن ایجاد می‌کند. به‌عبارت‌دیگر، مالکیت اوراق بهادار به منزله دارا بودن حقوقی است که قابلیت واگذاری به دیگران را دارد.

انواع اوراق بهادار چیست؟

درست مانند اسکناس‌ها که هر کدام ارزشی دارند و در مبادلات روزمره مورد استفاده قرار می‌گیرند، اوراق بهادار نیز در دنیای مالی نقشی اساسی ایفا می‌کنند. این اوراق که شامل اسناد کاغذی یا الکترونیکی می‌شوند، انواع مختلفی دارند و هر کدام به‌نوعی نشان‌دهندهٔ مالکیت یا حقی برای صاحب خود هستند.

بازار سرمایه طیف گسترده‌ای از انواع اوراق بهادار اسلامی را ارائه می‌دهد که هر کدام ویژگی‌ها و کاربردهای خاص خود را دارند. در ادامه این مقاله به بررسی انواع اوراق بهادار در بازار سرمایه می‌پردازیم:

۱- سهام یا اوراق حقوق صاحبان سهام

سهام، یک از انواع اوراق بهادار در ایران و معرف مالکیت در یک شرکت سهامی است. دارندگان سهام در سود و دارایی‌های شرکت سهیم بوده و در تصمیم‌گیری‌های مهم آن نیز حق رأی دارند. بیشترین حجم معاملات در بورس به معاملات سهام اختصاص دارد. طوری که برخی بورس را به بازار سهام می‌شناسند. انواع سهام شامل موارد زیر می‌شود:

• سهام عادی

رایج‌ترین برگه از انواع اوراق بهادار، سهام عادی است که در بورس اوراق بهادار معامله می‌شود. سهام دارای دو ارزش اسمی و بازاری است. ارزش اسمی در ایران برای تمامی نمادها ۱۰۰ تومان است؛ اما ارزش بازاری همان قیمتی است که سهام معامله می‌شود و بر اساس عرضه و تقاضا تعیین می‌شود. بابت خرید سهام عادی سود ثابت وجود نخواهد داشت. تعداد سهام عادی هر شرکت نیز از طریق تقسیم سرمایه آن شرکت بر ارزش اسمی هر سهم به دست می‌آید.

مالکیت سهام عادی به‌منزلهٔ داشتن سهمی در مالکیت و دارایی‌های آن شرکت است. به‌عبارت‌دیگر، سهام‌داران به نسبت تعداد سهام خود، مالک شرکت محسوب می‌شوند. مسئولیت سهام‌داران در قبال تعهدات شرکت به تعداد سهام آنها محدود می‌شود. به این معنا که آنها فقط تا سقف ارزش سهام خود در قبال بدهی‌های شرکت پاسخگو خواهند بود.

• سهام ممتاز (ترکیبی)

سهام ممتاز اوراق بهاداری است که علاوه بر ویژگی‌های سهام عادی دارای مزایای دیگری نیز هست. این امتیازها باید با تأیید سایر سهام‌داران در مجمع شرکت تصویب شود.

ازجمله این مزایا اختصاص یافتـن سود ثابت به سهام ممتاز است یا درصورتی‌که قرار باشد در مجمع سودی تقسیم شود ابتدا سود سهام ممتاز پرداخت می‌شود. همچنین در صورت انحلال شرکت سهام‌داران سهام ممتاز زودتر از بقیه سهام‌داران به حق و حقوقشان می‌رسند و…

• حق‌تقدم سهام

حق‌تقدم سهام اوراقی است که به سهام‌داران فعلی یک شرکت در زمان افزایش سرمایه از محل آورده نقدی تعلق می‌گیرد. این اوراق به دارندگان خود حق خرید سهام جدید شرکت را با قیمت اسمی و در مدت‌زمان مشخص می‌دهد.

شرکت‌ها از طریق صدور حق‌تقدم و دریافت وجوه مربوط به آن، می‌توانند سرمایه خود را افزایش داده و برای فعالیت‌های جدید یا توسعه فعالیت‌های جاری خود از آن استفاده کنند. با صدور حق‌تقدم، سهام‌داران فعلی این فرصت را دارند تا با پرداخت مبلغی کمتر از قیمت روز سهم، مالکیت خود در شرکت را حفظ کرده و سهم بیشتری در سود و منافع آتی آن داشته باشند.

• سهام جایزه

سهام جایزه، اوراقی است که شرکت پس از تصویب افزایش سرمایه به روش‌های مختلف در مجمع عمومی فوق‌العاده، به طور رایگان به سهام‌داران فعلی خود تخصیص می‌دهد. به این دلیل که این سهام جدید به سهام‌داران بدون پرداخت هیچ‌گونه وجهی تعلق می‌گیرد، به آن سهام جایزه یا سهام رایگان گفته می‌شود.

• سهام با نام و بی‌نام

اگر هنگام خرید سهام شرکتی نام مالک آن یا در اصل خریدار آن در ورقه سهم یا در دفتر سهام شرکت، ثبت شد‌ه باشد به آن نوع سهام با نام می‌گویند. اما اگر اسم فرد ثبت نشود، تنها برگه سهام را به خریدار می‌دهند. سهام بی‌نام در وجه‌ حامل صادر می‌شود که البته قابلیت انتقال دارد. با نام بودن سهام امکان ارتباط میان شرکت و صاحبان سهام را آسان‌تر می‌کند.

۲- اوراق بدهی (قرضه)

اوراق بدهی یکی از انواع اوراق بهادار با درآمد ثابت هستند. خریدار این اوراق برای به دست آورد‌ن سود به دولت و شرکت‌های بزرگ وام می‌دهد. اوراق بدهی به‌عنوان ابزاری کارآمد، نقشی کلیدی در تأمین مالی دولت‌ها و شرکت‌ها ایفا می‌کنند. این اوراق که توسط دولت‌ها یا شرکت‌ها منتشر می‌شوند، به‌نوعی وام محسوب می‌شوند که از طریق فروش به سرمایه‌گذاران، منابع مالی موردنیاز برای فعالیت‌های مختلف تأمین می‌شود.

اوراق بدهی از یک سو تأمین‌کننده بودجه لازم برای اجرای طرح‌های شرکت‌ها و نهادها و از طرف دیگر روشی برای کاهش ریسک سرمایه‌گذاری و ایمن کرد‌ن پرتفوی سرمایه‌گذاران در بازار سرمایه است. به این دلیل که اوراق بدهی دارای سود ثابت است، می‌تواند ریسک سرمایه‌گذاری را تا حد قابل‌توجهی کاهش دهد. این نوع از اوراق بهادار انواع مختلفی دارد مانند:

• اوراق قرضه با سود ثابت
• اور‌اق قرضه با سود شناور
• اوراق قرضه با یک سررسید
• اوراق قرضه با بیش از یک سررسید

علاوه بر این، بر اساس تاریخ سررسید پرداخت بدهی، به اوراق قرضه کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت دسته‌بندی می‌شوند.

مشخصات اوراق بدهی

هر یک از اوراق بدهی، ویژگی‌ها و مشخصاتی دارند که شامل موارد زیرمی‌شود:

• تاریخ سررسید: به تاریخ پایان یک دوره‌ در اوراق بدهی گفتـه می‌شود. در این تاریخ صاحبان اوراق بدهی، ارزش اسمی اوراق خود را دریافت می‌کنند.
• ارزش اسمی: به اصل مبلغ وام، ارزش اسمی گفتـه می‌شود که در تاریخ سررسید اوراق بدهی این مبلغ به خریدار اوراق بازپرداخت می‌گردد.
• نرخ سود اسمی: به نرخ بهره‌ای گفتـه می‌شود که به طور دوره‌ای و تا سررسید اوراق پرداخت می‌گردد. برای مثال، اگر اوراق بدهی یک فرد به ارزش اسمی ۱۰۰ هزار تومان و با نرخ سود اسمی ۲۰ درصد با تعداد دو دوره در سال باشد؛ به این معنی است که آن فرد هر ۶ ماه یک‌بار به میزان ۱۰ درصد و به مبلغ ۱۰ هزار تومان به‌عنوان نرخ سود اسمی اوراق تا سررسید اوراق دریافت خواهد نمود.
• قیمت فروش: چنانچه مالک اوراق نخواهد تا زمان سررسید اوراق منتظر بماند، می‌تواند اوراق خود را در روزهای باز بازار سرمایه و به قیمت آن روز بازار به فرد دیگری بفروشد. توجه داشته باشید که قیمت بازار باتوجه‌به مسائل مختلفی مانند نرخ سود در بازار پول تعیین می‌شود.
• نرخ سود تا سررسید: چنانچه شخصی اوراق بدهی خود را در اولین روز انتشار خریداری کند، نرخ سودش نرخ سود اسمی می‌شود. ولی اگر بعد از انتشار و به قیمت تعیین‌شده بازار اقدام به خرید اوراق نمود‌ه و آن‌ها را تا سررسید نگه‌داری کند، نرخ سود تا سررسید نامید‌ه می‌شود. توجه داشته باشید که امکان خرید اوراق بهادار از طریق کارگزاری کاریزما نیز مهیاست و برای این کار می‌توانید به‌صورت کاملا آنلاین از کارگزاری کاریزما اقدام کنید.

اوراق خزانه اسلامی (اخزا)

احتمالا اگر جزو افراد ریسک‌گریز هستید، نام اوراق اخزا را شنیده‌اید، اما این نوع از اوراق بهادار چیست و چه کاربردی دارد؟ این اوراق، نوعی اوراق بهادار دولتی و زیرمجموعه اوراق قرضه است. اوراق خزانه اسلامی، ابزاری نوین در نظام مالی کشور هستند که به‌منظور تأمین نیازهای مالی دولت و تسویه بدهی‌های معوق به طلبکاران غیررسمی، به‌ویژه پیمانکاران پروژه‌های عمرانی و خدماتی منتشر می‌شوند.

پیمانکاران و دارندگان اوراق خزانه اسلامی دو روش برای کسب سود از این اوراق دارند پیمانکار یا دارنده اوراق می‌تواند تا تاریخ سررسید مشخص صبر کند و در آن زمان اصل پول خود را به طور کامل از دولت دریافت کند. همچنین پیمانکار یا دارنده اوراق می‌تواند قبل از سررسید، اوراق خزانه را در بازار ثانویه به قیمت روز بازار به فروش برساند.

اوراق خزانه ابزاری جایگزین برای تامین مالی دولت از طریق استقراض از بانک مرکزی هستند. با انتشار این اوراق، دولت می‌تواند منابع مالی مورد نیاز خود را از بخش غیردولتی تامین کند و فشار بر نظام بانکی را کاهش دهد. به همین دلیل، نقش موثری در بهبود شرایط اقتصاد ایران ایفا می‌کند.

۳- اوراق مشتقه 

اوراق مشتقه، نوعی قرارداد هستند که ارزش آن‌ها از ارزش یک دارایی پایه مانند سهام، کالا، ارز یا شاخص بازار مشتق می‌شود. به‌عبارت‌دیگر، دارنده اوراق مشتقه بدون اینکه مالک دارایی پایه باشد، می‌تواند بر اساس نوسانات قیمت آن دارایی، سود یا ضرر کسب کند. انواع اوراق مشتقه شامل قراردادهای آتی، قراردادهای اختیار معامله و قراردادهای معاوضه می‌شود.

• قرارداد آتی

قرارداد آتی قراردادی است که در آن دو طرف تعهد می‌کنند یک کالا در یک تاریخ، قیمت و کیفیت مشخص که بر اساس ضوابط بازار رسمی بورس، تعیین می‌شود را مبادله کنند. مبلغ این معامله یا در زمان معامله قرارداد یا در زمان سررسید معامله قرارداد تعیین می‌شود. قراردادها در بازارهای رسمی یا بورس انجام می‌گیرد.

این قرارداد مانع از نوسان‌های شدید در آینده می‌شود. مزیت بعدی این است که شما با سرمایه کم می‌توانید سرمایه‌گذاری کنید و سود لازم را کسب کنید و به‌نوعی هم از نزول و هم صعود قیمت در آینده سود ببرید.

• اختیار معامله

اختیار معامله ابزار مشتقه‌ای است که طبق آن، به خریدار اختیار داد‌ه می‌شود، در مدتی مشخص و با قیمتی معین، اوراق قرضه یا دارایی معلومی را خرید و فروش کند.

این قرارداد بین دو طرف منعقد می‌شود. خریدار اختیار معامله کسی است که حق خرید یا فروش یک دارایی پایه (کالا) در زمانی مشخص و به قیمتی معین در آینده بدون تعهد به انجام معامله را خریداری می‌کند. اما فروشنده اختیار معامله کسی که در صورت تقاضای خریدار برای انجام معامله، موظف به فروش دارایی (کالا) به خریدار است.

• قرارداد معاوضه‌ای

قرارداد معاوضه قراردادی است که طرفین آن تعهد می‌کنند که برای مدت توافق‌شده دو دارایی یا نفع حاصل شد‌ه از دو دارایی را باکیفیت مشخص به نسبت تعیین‌شده معاوضه کنند. پس از تاریخ سررسید، هریک از طرفین قرارداد متعهد هستند عین دارایی را به صاحب آن برگردانند. این قراردادها به‌صورت غیررسمی انجام می‌گیرند.

۴- اوراق صکوک

باتوجه‌به این‌که دریافت بهره در دین اسلام ربا محسوب می‌شود، به همین منظور نوعی اوراق بهادار تحت عنوان اوراق صکوک منتشر می‌شود که بر اساس قوانین مورد تأیید اسلام منعقد شد‌ه و دارای سود ثابت یا شناور است.

اوراق صکوک، نوعی اوراق بهادار هستند که باهدف تأمین مالی پروژه‌های مشخص منتشر می‌شوند. در واقع، دارندگان اوراق صکوک به‌عنوان مالکان منافع آن پروژه‌ها تلقی می‌شوند و در قبال سرمایه‌گذاری خود، سود یا منافع مشخصی دریافت می‌کنند. انواع اوراق صکوک شامل مورد زیر می‌شوند:

• صکوک قرض‌الحسنه

در این نوع صکوک، ناشر از دارندگان اوراق وام بدون بهره دریافت می‌کند و متعهد به بازپرداخت اصل مبلغ در سررسید اوراق می‌شود.

• صکوک وقف

این اوراق برای تأمین مالی پروژه‌های عام‌المنفعه منتشر می‌شوند و دارندگان آن در حکم واقف (وقف‌کننده) محسوب شده و به نفع جامعه، از منافع آن منتفع می‌شوند. صکوک وقف مسجد نمونه‌ای از این نوع اوراق است.

• صکوک منفعت

در این نوع صکوک، دارندگان به‌عنوان شرکای یک پروژه یا دارایی، سهمی از منافع آتی آن دارایی را دریافت می‌کنند. درواقع در این نوع اوراق، ناشر منافع آتی یک دارایی (مانند حق‌الامتیاز) را به دارندگان اوراق منتقل می‌کند. صکوک منفعت سینادارو نمونه‌ای از این اوراق است.

• صکوک مرابحه

اوراق مرابحه یکی از انواع اوراق بهادار قابل‌معامله در بازار سرمایه ایران است. سرمایه‌گذاران در این اوراق، مالک مشاع کالای مورد معامله محسوب می‌شوند و در سود حاصل از فروش آن سهیم خواهند شد.

• صکوک استصناع

در این نوع صکوک، ناشر متعهد می‌شود که دارایی مشخصی را برای دارندگان تولید کند و قیمت تمام شده آن را به‌صورت اقساطی از آن‌ها دریافت کند. به بیانی دیگر، در این نوع اوراق، ناشر منابع مالی لازم برای ساخت کالایی را از طریق انتشار اوراق تامین می‌کند و پس از اتمام ساخت، کالا به مالکیت دارندگان اوراق در می‌آید. صکوک ساخت توسعه ملی نمونه‌ای از این اوراق است.

• اوراق مشارکت

هرگاه شرکت یا نهاد دولتی یا خصوصی به‌منظور تأمین مالی برای انجام پروژه‌ها و طرح‌های مختلف مانند طرح‌های عمرانی، اقتصادی و… اوراق بهادار با نام یا بی نامی منتشر می‌کنند تحت عنوان اوراق مشارکت که به‌صورت عمومی اقدام به فروش آن می‌کنند. افرادی که این نوع از انواع اوراق بهادار را خریداری می‌کنند به میزان اوراق خود در سود آن طرح یا پروژه سهیم می‌شوند.

• اوراق اجاره

گاهی یک نهاد واسط با پول‌هایی که از فروش این نوع از اوراق بهادار (اجاره یا صکوک اجاره) اقدام به خرید یک دارایی مثلاً ملک می‌کند و بعد آن را در اختیار شرکت یا نهاد درخواست‌کننده قرار می‌دهد. شرکت اجاره‌کننده موظف است مبلغی را به‌عنوان اجاره دارایی به دارندگان اوراق در فواصل زمانی مشخص‌شده پرداخت کند. همچنین بعد از یک دوره مشخص باید اصل هزینه را پرداخت و دارایی را از آن خود کند.

• اوراق سلف

قرارداد سلف، توافقی است بين دو طرف و به‌منظور خرید یا فروش یک دارایی در تاریخ آینده با قيمت مورد توافق دو طرف هنگام امضای قرارداد تعيين می‌گردد و جزء قدیمی‌ترین و ابتدایی‌ترین قراردادهای مشتقه تلقی می‌شود.

ازجمله مزایای این قرارداد برای فروشنده این است که پول لازم برای تولید کالا با محصول را از قبل دریافت می‌کند. برای خریدار هم این مزیت را دارد که ممکن است کالای خریداری‌شده در زمان تحویل گران‌تر شد‌ه باشد.

• صکوک جعاله

در این نوع اوراق، ناشر انجام کاری را به عامل جعاله واگذار می‌کند و از دارندگان اوراق برای تأمین مالی آن منابع جمع‌آوری می‌کند. صکوک جعاله احداث نیروگاه نمونه‌ای از این اوراق است.

• صکوک رهنی

در این نوع اوراق، ناشر مطالبات معوق و وثیقه‌دار را خریداری می‌کند و از طریق انتشار اوراق، منابع مالی آن را تأمین می‌کند. صکوک رهنی خودرو نمونه‌ای از این اوراق است.

• اوراق خرید دین

در این نوع اوراق، ناشر مطالبات مدت‌دار اشخاص حقوقی را خریداری می‌کند و از طریق انتشار اوراق، منابع مالی آن را تأمین می‌کند.

• صکوک مضاربه

در این نوع اوراق، ناشر منابع مالی را از دارندگان اوراق جمع‌آوری می‌کند و به عامل مضاربه برای انجام فعالیت‌های تجاری یا تولیدی سودآور می‌سپارد. سود حاصل از این فعالیت‌ها بین ناشر و دارندگان اوراق به نرخ‌های توافق‌شده تقسیم می‌شود.

• اوراق مزارعه

در این نوع اوراق، ناشر زمین یا ملکی را به عامل مزارعه برای کشت و زرع واگذار می‌کند و دارندگان اوراق به نسبت سهم خود در محصول تولیدی شریک می‌شوند.

• اوراق مساقات

در این نوع اوراق، ناشر باغ یا باغ‌هایی را به عامل مساقات برای باغداری واگذار می‌کند و دارندگان اوراق به نسبت سهم خود در محصول تولیدی شریک می‌شوند.

اوراق بهادار مختلط چیست؟

شاید برای شما جالب باشد که روش استفاده از انواع اوراق بهادار چیست؟ اوراق بهادار ترکیبی دسته‌ای از ابزارهای مالی هستند که ترکیبی از ویژگی‌های اوراق ‌قرضه و سهام را در خود دارند. به‌عبارت‌دیگر، این اوراق هم برخی از حقوق و مزایای دارندگان سهام را به ارمغان می‌آورند و هم درعین‌حال، تعهدات مشخصی مانند اوراق قرضه برای ناشر ایجاد می‌کنند.

هدف اصلی از انتشار اوراق بهادار ترکیبی، ارائه ابزاری نوین به سرمایه‌گذاران با طیف متنوعی از ویژگی‌های ریسک – بازده است. این اوراق به سرمایه‌گذاران این امکان را می‌دهند تا باتوجه‌به سطح ریسک‌پذیری و اهداف سرمایه‌گذاری خود، از بین طیف گسترده‌ای از اوراق، گزینه مناسب را انتخاب کنند.

انواع اوراق بهادار قابل‌ تبدیل کدام‌اند؟

اوراق قرضه قابل تبدیل نوعی اوراق بهادار هستند که به دارندگان خود حق انتخاب می‌دهند تا در زمان سررسید یا قبل از آن، اوراق را به تعداد مشخصی از سهام شرکت تبدیل کنند. این اوراق، ترکیبی از ویژگی‌های اوراق قرضه و سهام را دارند و به همین دلیل به‌عنوان ابزارهای هیبریدی شناخته می‌شوند.

جمع‌بندی مقاله اوراق بهادار چیست؟

در این مقاله به بررسی تعریف اوراق بهادار و انواع آن پرداختیم. در پاسخ به سوال «اوراق بهادار چیست؟» گفته شد که اوراق بهادار، ابزارهایی مالی هستند که مالکیت یا حق مطالبه دارایی یا جریان نقدی را نشان می‌دهند. این اوراق، تنوع گسترده‌ای دارند و در بازارهای مالی به طور فعال معامله می‌شوند. انواع اصلی اوراق بهادار شامل سهام، اوراق قرضه و اوراق مشتقه می‌شوند.

انتخاب نوع اوراق بهادار مناسب، به اهداف سرمایه‌گذاری، تحمل ریسک و شرایط اقتصادی سرمایه‌گذار بستگی دارد. قبل از سرمایه‌گذاری در هر نوع اوراق بهادار، انجام تحقیقات دقیق ضروری است.

سوالات متداول