اوراق صکوک: فرصت‌ها و چالش‌های سرمایه‌گذاری اسلامی

اوراق صکوک نوعی اوراق بهادار با پشتوانه مالی است که جهت تأمین مالی بنگاه‌ها استفاده می‌شود. برای اینکه بدانید مزایای اوراق صکوک چیست و چه کاربردی دارد، در ابتدا باید انواع اوراق صکوک را بشناسید. در این مقاله از کاریزما لرنینگ با اوراق صکوک اسلامی و کاربرد آن به طور کامل آشنا خواهیم شد.

اوراق صکوک چیست؟

صکوک، جمع کلمه صک، واژه‌ای عربی به معنای چک است. این واژه معادل کلمه انگلیسی چک (cheque) بوده و در دنیای اسلام کاربرد فراوانی دارد.

همان‌طور که در مقاله «اوراق بهادار چیست» مطرح شد، اوراق صکوک شباهت زیادی به اوراق قرضه دارند، با این تفاوت که بر پایه اصول اسلام طراحی شده‌اند. ازآنجایی‌که اوراق قرضه مبتنی بر استقراض با بهره هستند و این امر در اسلام حرام شمرده می‌شود، اوراق صکوک به‌عنوان جایگزینی شرعی برای آن‌ها معرفی شده‌اند.

تفاوت اوراق صکوک و قرضه

اوراق صکوک به زبان ساده، نوعی ابزار برای تأمین مالی بنگاه‌ها است. اما تفاوت صکوک و اوراق قرضه چیست؟ صکوک مبتنی بر دارایی‌های فیزیکی و ملموس است و دارنده صکوک مالک مشاع این دارایی‌ها می‌شود. درحالی‌که اوراق قرضه بر دارایی فیزیکی مبتنی نیست و صرفاً گواهی مبنی بر تعهد بدهی از صادرکننده به خریدار اوراق قرضه است.

بنابراین، تفاوت دوم اوراق قرضه و صکوک نیز در همین موضوع است. به عبارتی می‌توان گفت که ارزش صکوک به دارایی فیزیکی (که پشتوانه آن است) بستگی دارد. درحالی‌که اعتبار اوراق قرضه به صادرکننده آن وابستـه است.

باتوجه‌به پشتوانه برای صـکوک امکان افزایش ارزش ورقه صکوک باتوجه‌به نوسان ارزش اصل دارایی وجود دارد، درصورتی‌که در اوراق قرضه چنین نیست. از شباهت‌های اوراق قرضه و صـکوک نیز، امکان تأمین وجوه نقد برای بنگاه‌ها، امکان خریدوفروش در بازار ثانویه هستند.

اوراق صکوک و انواع آن

اور‌اق صکو‌ک گستردگی زیادی داشتـه و انواع مختلف آن از مرابحه و رهن گرفتـه تا سلف و مشارکت متفاوت است. برای اطلاع از انواع اوراق صکوک اسلامی در ادامه همراه ما باشید:

• اوراق صـکوک قرض‌الحسنه

اوراق بهاداری که بر اساس قرارداد قرض بدون بهره منتشر می‌شوند. در واقع، ناشر به میزان ارزش اسمی اوراق از دارندگان قرض می‌کند و به همان اندازه هم به آن‌ها برمی‌گرداند.

• اوراق استصناع

اوراق سفارش ساخت (استصناع) به‌منظور ساخت کالا منتشر می‌شوند. در واقع، از منابع جمع‌آوری شد‌ه به‌واسطه این اوراق باید برای ساخت یک کالا یا محصول استفاده کرد.

• اوراق صکوک وقفی

این اوراق که با قیمت و نام مشخص منتشر می‌شوند، مخصوص افرادی است که علاقه‌مند به شرکت در طرح‌های عام‌المنفعه هستند.

• اوراق مرابحه (فروش اقساطی)

دارندگان اوراق مرابحه به‌صورت مشاع مالک دارایی مالی هستند که بر اساس آن اور‌اق صکو‌ک مرابحه منتشر شد‌ه است. این اوراق بازدهی ثابت و قابلیت فروش داشتـه و در بازار ثانویه منتشر می‌شوند.

• اوراق صـکوک سلف

این اوراق، یکی از اوراق صکوک بورسی است. سَلَف لغتی برعکس نسیه است. اور‌اق صـکو‌ک سلف یا سلم زمانی منتشر می‌شوند که خریداران بخواهند کالای موردنظر خود را پیش‌خرید کنند. در واقع، در اوراق سلف پول به‌صورت نقد پرداخت شد‌ه اما کالا یا محصول خریداری شد‌ه در آینده تحویل داد‌ه خواهد شد.

• اوراق صـکوک اجاره

اوراق اجاره اوراق بهاداری است که بر اساس عقد اجاره منتشر می‌شود. دارندگان آن به‌صورت مشاع مالکیت دارایی مورد اجاره را دارند.

• اوراق صکوک رهنی

اوراق خرید دین (اوراق رهنی) اوراق بهاداری که برای خرید مطالبات رهنی توسط ناشر منتشر می‌شود. مطالبات رهنی در واقع مطالبات مدت‌دار اشخاص حقوقی است که ناشی از قراردادهای دیگر است.

• اوراق مشارکت

این اوراق معمولاً توسط دولت، شرکت‌های تعاونی یا خصوصی منتشر می‌شود و نشان‌دهنده مالکیت دارندگان آن، نسبت به بخشی از یک دارایی حقیقی است و تا سررسید اوراق هر نوع تغییر قیمت دارایی متوجه صاحبان اوراق مشارکت است.

• اوراق صـکوک مضاربه

این اوراق به‌منظور جمع‌آوری وجوه جهت انجام فعالیت اقتصادی سودآور یا بازرگانی توسط بانی منتشر می‌شود. در پایان هر معامله یا پایان هر دوره زمانی سود حاصل از این فعالیت بر اساس نسبت‌هایی که روی اوراق نوشته‌شده میان بانی و صاحبان اوراق تقسیم می‌شود.

• اوراق مزارعه

اوراق مزارعه نشان‌دهنده مالکیت مشاع دارندگان آن بر زمین یا زمینه‌ای زراعی یا دیگر نهاده‌های تولیدی زراعی معین است که بر اساس قرارداد مزارعه برای کشت‌وزرع در اختیار عامل مزارعه گذاشتـه می‌شود.

• اوراق مساقات

این نوع صکوک نیز بر اساس قرارداد مساقات به‌منظور باغداری در اختیار عامل قرارداد گذاشتـه می‌شود و بیانگر مالکیت مشاع صاحبان این اوراق بر باغ یا باغ‌های مثمر یا دیگر نهاده‌های تولیدی باغی معین است.

لازم به ذکر است که علاوه بر موارد فوق، او‌راق صـکو‌ک دیگری نیز وجود دارد که شامل اوراق منفعت، اوراق جعاله و اوراق منفعت هستند.

لیست اوراق صکوک

امکان بررسی لیست اوراق صکوک منتشر شد‌ه و قابل معامله در سایت sukuk.ir و سایت مدیریت فناوری بورس تهران مهیا است. برای کسب اطلاعات پیرامون ضوابط انتشار انواع صکوک، شرایط خرید و نحوه خرید هر صـکوک باید به مشخصات اعلامی در این سایت مراجعه کرد.

نهادهای مالی ضروری برای انتشار اوراق صکوک

برای انتشار هر یک از انواع اوراق بهادار در بازار سرمایه یک یا چند نهاد مالی نیاز است. مهم‌ترین نهادهایی که برای انتشار اوراق قرضه اسلامی یا صکوک نیاز هستند به شرح زیر است:

• بانی: بانی شخصی حقوقی است که اقدام به انتشار صکوک می‌کند. معمولاً شرکت‌ها برای تأمین نیاز مالی خود اقدام به انتشار صکوک کرد‌ه و ازطریق آن منابع مورد نیاز خود را فراهم می‌کنند.
• واسط: شخص حقوقی که عامل انتشار صـکوک به نمایندگی از بانی است.
• ضامن: شخص حقوقی که به نمایندگی از سرمایه‌گذاران یا همان خریداران اوراق قرضه اسلامی، مسئولیت نظارت بر کل فرایند عملیات انتشار، فروش و… را به عهده دارد. بانی این شخص حقوقی را انتخاب کرد‌ه و سازمان بورس باید آن را تأیید کند. معمولاً ضامن از بین بانک‌ها، تأمین سرمایه‌ها، مؤسسات مالی، شرکت‌های سرمایه‌گذاری و… انتخاب می‌شوند.

نحوه انتشار اوراق صکوک

انتشار اور‌اق صکو‌ک فرایندی پیچیده است که نیازمند هماهنگی بین ارگان‌های مختلف دولتی و غیردولتی است. در ادامه به طور خلاصه به مراحل انتشار اوراق صکوک اشاره می‌کنیم:

۱. اخذ مجوز انتشار

اولین قدم برای انتشار اوراق صکو‌ک، اخذ مجوز از مراجع ذی‌صلاح مانند شورای فقهی بازار سرمایه و سازمان بورس و اوراق بهادار است. در این مرحله، بانی اوراق (نهاد دولتی یا غیردولتی که قصد انتشار اوراق را دارد) باید طرح توجیهی و سایر مدارک موردنیاز را به مراجع ذی‌صلاح ارائه دهد.

۲. انتخاب بازارگردان

بازارگردان نهادی است که وظیفه تأمین نقدشوندگی اوراق در بازار ثانویه را بر عهده دارد. انتخاب بازارگردان مناسب از جمله عوامل مهم در موفقیت انتشار اوراق صکوک است.

۳. انتخاب متولی

متولی نهادی است که وظیفه نگهداری از وجوه حاصل از فروش اوراق و نظارت بر حسن اجرای تعهدات بانی را بر عهده دارد. انتخاب متولی امین و کارآمد از جمله الزامات انتشار او‌راق صکو‌ک است.

۴. آماده‌سازی امیدنامه

امیدنامه سندی است که اطلاعات کامل مربوط به اور‌اق صکو‌ک، مانند نوع اوراق، نرخ سود، تاریخ سررسید، شرایط تعهدات و سایر اطلاعات را به سرمایه‌گذاران ارائه می‌دهد و باید توسط کارشناسان خبره و با رعایت قوانین و مقررات مربوطه تهیه شود.

۵. عرضه اوراق در بورس

پس از طی مراحل فوق، صدور اور‌اق صکو‌ک انجام شده و اور‌اق صکو‌ک در بورس اوراق بهادار یا فرابورس به عموم سرمایه‌گذاران عرضه می‌شود. سرمایه‌گذاران می‌توانند با مراجعه به کارگزاری‌های مجاز، نسبت به خرید اوراق صکوک اقدام کنند.

پذیره ‌نویسی اوراق صکوک چیست؟

پذیره‌نویسی در بورس فرایندی است که طی آن سرمایه‌گذاران می‌توانند با خرید سهام شرکت‌های جدید، در تأمین مالی آن‌ها مشارکت کرده و از سود آتی آن‌ها بهره‌مند شوند.

پذیره‌نویسی اوراق صکوک فرایندی است که این او‌راق برای اولین‌بار در بازار سرمایه قابل خرید شده و طی آن سرمایه‌گذاران می‌توانند با خرید اوراق صکوک، در تأمین مالی پروژه‌های مختلف مشارکت کرده و از سود آن‌ها بهره‌مند شوند.

در واقع، با پذیره‌نویسی او‌راق صکو‌ک، شما به‌نوعی به بانی اوراق (نهاد دولتی یا غیردولتی که قصد انتشار اوراق را دارد) وام می‌دهید و در قبال آن سود دریافت می‌کنید.

ریسک اوراق صکوک

حال که با انواع اوراق صکوک و کاربرد هریک از آن‌ها آشنا شدید، احتمالاً سؤال ذهن شما این است که خرید اوراق صـکوک چه ریسک‌هایی به همراه دارد؟ در پاسخ به این سؤال باید بگوییم که خرید او‌راق صـکو‌ک ریسک‌های زیر را در بر خواهد داشت:

• ریسک نرخ سود (به دلیل قطعی نبودن نرخ سود پرداختی به دارندگان او‌راق صکو‌ک.)
• ریسک کاهش ارزش دارایی (در صورتی که نرخ رشد تورم بیشتر از بازدهی او‌راق صکو‌ک باشد.)

مزایای اوراق صکوک

اور‌اق صکو‌ک به‌عنوان ابزارهای نوین تأمین مالی، در کنار ریسک‌هایی که دارند، از مزایای متعددی نیز برای سرمایه‌گذاران و اقتصاد کشور برخوردارند. برخی از مهم‌ترین این مزایا عبارت‌اند از:

• تأمین مالی پایدار

اور‌اق صکو‌ک می‌توانند منبع مالی پایدار و بلندمدت برای پروژه‌های مختلف (مانند ساخت‌وساز مسکن، خرید تجهیزات و یا ماشین‌آلات، احداث نیروگاه و…) فراهم کنند. این امر به کاهش اتکای دولت به منابع بانکی و تنوع‌بخشی به منابع تأمین مالی در کشور کمک می‌کند. درواقع واحدهای تولیدی می‌توانند به جای تامین مالی از طریق دریافت تسهیلات اوراق صکوک را جایگزین کنند.

• امکان مشارکت در پروژه‌های بزرگ

با انتشار اوراق صکوک، عموم مردم می‌توانند در تأمین مالی پروژه‌ها مشارکت کرده و از سود (اجاره‌بها، سود علی‌الحساب و…) آن‌ها بهره‌مند شوند. این موضوع منجر به افزایش مشارکت مردمی در فعالیت‌های اقتصادی و تقویت بنیان‌های اقتصاد ملی می‌شود.

• تنوع‌بخشی به سبد سرمایه‌گذاری

او‌راق صکو‌ک می‌توانند ابزاری مناسب برای تنوع‌بخشی به سبد سرمایه‌گذاری باشند. این اوراق دارای نرخ سود (اجاره‌بها، سود علی‌الحساب و…) مشخص و تضمین شده هستند و می‌توانند سود نسبتا مطمئن و ثابتی را برای سرمایه‌گذاران ایجاد کنند.

• معافیت‌های مالیاتی

سود اوراق صکوک معاف از مالیات است که جذابیت سرمایه‌گذاری در این اوراق را برای سرمایه‌گذاران افزایش می‌دهد.

• قابلیت معامله

اور‌اق صکو‌ک اوراق بهادار قابل‌معامله در بازار ثانویه هستند و سرمایه‌گذاران می‌توانند در صورت نیاز به نقدینگی، اوراق خود را به‌سرعت به پول نقد تبدیل کنند.

• توسعه بازار سرمایه

انتشار اوراق صکوک بازار سرمایه، به توسعه و تعمیق بازار سرمایه در کشور کمک می‌کند که منجر به افزایش شفافیت و نظارت در بازار و جذب سرمایه‌گذاری‌های بیشتر خواهد شد.

• حمایت از تولید داخلی

برخی از انواع اوراق صکوک برای تأمین مالی پروژه‌های تولیدی منتشر می‌شوند که به حمایت از تولید داخلی، ایجاد اشتغال و رونق اقتصادی کمک می‌کند. هدایت نقدینگی به سمت بخش‌های مولد، از التهابات اقتصادی مانند تورم جلوگیری می‌کند و زمینه ثبات و پویایی در اقتصاد را فراهم می‌کند.

جمع‌بندی

اوراق مالی اسلامی یا صکو‌ک، جایگزینی اسلامی برای اوراق قرضه محسوب می‌شوند و به‌عنوان ابزاری نوین برای تأمین مالی در نظر گرفته شده‌اند. صکو‌ک نوعی دارایی مطمئن هستند که در زمره اوراق بهادار تضمینی و قابل معامله طبقه‌بندی می‌شوند.

درواقع صکو‌ک، یکی از انواع اور‌اق بدهی است که بر پایه یکی از قراردادهای مورد تأیید اسلام طراحی شده‌ است. صُکوک جمع کلمه عربی «صَک» به معنی بدهی و معادل عربی واژه انگلیسی Cheque (چک) است.

​اور‌اق صکو‌ک انواع مختلفی دارد و می‌توان آن را به اوراق قرض‌الحسنه، استصناع، وقفی، مرابحه، سلف، اجاره، رهنی، مشارکت، مضاربه، مزارعه و مساقات تقسیم‌بندی کرد. امکان خرید اوراق صکوک از طریق کارگزاری‌های فعال در بازار سرمایه مهیاست. همچنین برای بررسی اور‌اق صکو‌ک موجود در بازار سرمایه می‌توانید از طریق سایت مدیرت فناوری ورس تهران اقدام نمایید.

سوالات متداول