بسیاری از افرادی که آشنایی نسبی با بازار بورس ایران دارند، فعالیت در این بازار را محدود به خرید و فروش سهام و سایر اوراق بهادار می‌دانند؛ درحالی‌که امروزه ابزارهای متنوعی برای سرمایه‌گذاری و کسب سود در این بازار وجود دارد و فعالیت در بازار بورس، تنها به معنای معاملات نقدی اوراق بهادار نیست. یکی از این بازارهای جذاب برای سرمایه‌گذاری، بازار آتی است. شاید شما هم نام بازار آتی یا قرارداد آتی سهام را شنیده باشید، اما قرارداد آتی سبد سهام چیست و چه نکاتی دارد؟ پاسخ به این سؤال می‌تواند روش جدیدی را برای سرمایه‌گذاری به شما معرفی کند؛ بنابراین پیشنهاد می‌کنیم که در این مقاله از کاریزما لرنینگ همراه ما باشد.

قرارداد آتی سبد سهام چیست؟

همان‌طور که در مقاله «قرارداد آتی چیست؟» مطرح شد، قرارداد آتی یا قرارداد فیوچرز (Futures Contract) نوعی توافق بین دو طرف است که در آن، یک طرف تعهد می‌کند که در تاریخ معین و با قیمتی مشخص، دارایی خاصی را به‌طرف دیگر تحویل دهد و طرف دیگر نیز تعهد می‌کند که در همان تاریخ، آن دارایی را با همان قیمت از طرف اول تحویل بگیرد.

قرارداد آتی سبد سهام، یکی از انواع قرارداد آتی و نوعی ابزار مشتقه نوین در بورس اوراق بهادار تهران است که به سرمایه‌گذاران امکان معامله بر روی سبدی از سهام را ارائه می‌دهد. این قرارداد، شبیه به قرارداد آتی کالا (مانند سکه، زعفران و …) عمل می‌کند، با این تفاوت که دارایی پایه آن به‌جای یک کالای فیزیکی، سبدی از سهام است. در واقع، دارایی پایه قرارداد آتی سهام، یک سهم و دارایی پایه قرارداد آتی سبد سهام، سبدی از سهم‌های مشخص است.

برای مثال، شما می‌توانید با خرید یک قرارداد آتی سبد سهام با سررسید ۳ ماه آینده، متعهد به خرید سبدی از سهم‌های مشخص به ارزش معلوم در آن تاریخ شوید. زیرا در قرارداد آتی، معامله در زمان حال تنظیم می‌شود؛ اما اصل معامله در آینده صورت می‌گیرد.

چرا برای قرارداد آتی، سبد سهام تعیین شد‌ه است؟

در بازارهای مالی جهانی، قراردادهای آتی برای شاخص‌های مختلف تعریف می‌شود و به سرمایه‌گذاران این امکان را می‌دهند تا بر روی نوسانات آینده شاخص سرمایه‌گذاری کنند. اما به دلیل مسائل فقهی، تا کنون امکان راه‌اندازی قرارداد آتی شاخص سهام در بازار بورس ایران وجود نداشته است.

زیرا بر اساس علم فقه، هر معامله‌ای باید جنس معلوم و مورد معامله داشته باشد. درحالی‌که امکان تحویل فیزیکی در قرارداد آتی شاخص سهام وجود ندارد. در این نوع قرارداد، از ابتدای معامله مشخص است که تحویل فیزیکی صورت نخواهد گرفت و قراردادها به‌جای تسویه فیزیکی، تسویه نقدی خواهند شد و در تسویه نقدی، عملاً جنس معلومی تحویل داد‌ه نمی‌شود.

برای رفع این مشکل، قرارداد آتی مبتنی بر سبد سهام ایجاد شد تا به‌جای شاخص، سبدی از سهام به‌عنوان دارایی پایه قرارداد آتی در نظر گر‌فته شود و تحویل فیزیکی آن در تاریخ سررسید امکان‌پذیر باشد. به‌این‌ترتیب، معامله جنبه صوری پیدا نمی‌کند و ارکان معامله از نظر فقهی مشکلی نخواهند داشت.

در این نوع قرارداد، دارایی پایه می‌تواند سبدی از سهام باشد که به طور دقیق نماینده یک شاخص مشخص (مانند شاخص بانک‌ها) هستند. به این منظور، سازمان بورس دو سبد برای قرارداد آتی سهام تعریف می‌کند که به آن‌ها می‌پردازیم:

سبد مرجع در قرارداد آتی سبد سهام چیست؟

سبد مرجع قرارداد آتی سهام به مجموعه‌ای از سهام مشخص اشاره دارد که در قرارداد آتی به‌عنوان معیار برای محاسبه قیمت و تسویه قرارداد استفاده می‌شود. این سبد معمولاً شامل تعداد خاصی از سهم‌های مختلف است که مشخص می‌کند قرارداد آتی مربوطه بر اساس کدام شاخص فعالیت خواهد کرد. انتخاب سبد مرجع از طرف صاحب قرارداد و سازمان بورس انجام می‌شود و تأثیر زیادی بر قیمت و تسویه قرارداد دارد.

شاخص‌های بورسی، معیارهایی برای سنجش عملکرد گروه‌های مختلف سهام هستند. به‌عنوان‌مثال، شاخص ۳۰ شرکت بزرگ، نماینده ۳۰ شرکت بزرگ بورس از نظر ارزش بازار است. ترکیب سبد مرجع، متناظر با ترکیب شاخص موردنظر است و عملکرد آن را منعکس می‌کند. به‌عنوان‌مثال، سبد مرجع نماد جنفت (شاخص آتی فرآورده نفتی)، دقیقاً شامل همان سهم‌هایی است که در شاخص فراورده نفتی موجود است.

سبد پایه در قرارداد آتی سبد سهام چیست؟

همان‌طور که در ابتدای مقاله مطرح شد، قراردادهای آتی در بازار سرمایه ایران باید امکان تسویه فیزیکی داشته باشند. درحالی‌که تعداد سهم‌های موجود در هر صنعت که تعیین‌کننده شاخص مربوط به آن صنعت هستند بسیار بالا است، به همین ترتیب و باتوجه‌به تعریف سبد مرجع، تعداد سهام موجود در سبد مرجع نیز به صورتی است که فرایند تحویل قراردادهای آتی سبد سهام را با مشکل مواجه می‌سازد. ازاین‌رو سازمان بورس برای رفع این مشکل اقدام به تعیین سبد پایه به‌عنوان دارائی پایه قراردادهای آتی کرده است.

درواقع، سبد پایه همان سبد مرجع است که تعداد سهام موجود در آن به نسبت مشخصی کاهش یافتـه است. ترکیب سهام و نسبت هر سهم به کل سهام موجود در سبد مرجع و سبد پایه یکسان است، اما تعداد سهم‌ها در سبد پایه کاهش یافتـه است. همچنین در صورت هرگونه  تغییر در سبد مرجع که می‌تواند به دلیل اقدامات شرکتی و… باشد، سبد پایه نیز متناسب با سبد مرجع تغییر خواهد کرد.

ضمانت انجام قرارداد آتی سبد سهام چیست؟

معاملات آتی ضمن وجود مزایای زیادی مانند امکان کسب سود از نوسانات قیمت و… از ریسک‌هایی مانند احتمال عدم پایبندی طرفین به تعهدات نیز برخوردار است. به همین دلیل، سازمان بورس با درنظر گرفتـن یک حساب ودیعه، اقدام به حذف ریسک‌های این‌چنینی کرده است.

در این روش، خریدار و فروشنده قبل از انجام معامله، درصدی از مبلغ کل معامله را به‌عنوان ودیعه نزد اتاق پایاپای بورس قرار می‌دهند. این ودیعه که به آن وجه تضمین اولیه نیز می‌گویند، به‌عنوان تضمینی برای انجام تعهدات طرفین نزد سامان بورس نگهداری می‌شود. مبلغ وجه تضمین اولیه توسط سازمان بورس تعیین شد‌ه و در پایان هر روز کاری، بر اساس سود یا زیان طرفین معامله تغییر می‌کند. به همین دلیل، ۷۰ درصد از وجه تضمین اولیه، به‌عنوان حداقل وجه تضمین مورد نیاز برای قرارداد تعیین می‌شود. به‌طوری‌که مبلغی که معامله‌گر در حساب ودیعه قرار داد‌ه است، نباید هیچگاه کمتر از حداقل وجه تضمین (۷۰ درصد وجه تضمین اولیه) شود.

در واقع، با افزایش یا کاهش ارزش دارایی مورد معامله، وجه تضمین لازم برای قرارداد آتی، تغییر خواهد کرد. درصورتی‌که ارزش دارایی مورد معامله به نحوی تغییر کند که موجودی حساب فرد از حداقل وجه تضمین در نظر گرفته‌شده توسط سازمان بورس کمتر شود، معامله‌گر باید وجه تضمین خود را افزایش دهد.

چرا وجه تضمین مهم است؟

از مزایای مهم وجه تضمین، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تضمین تعهدات طرفین: وجه تضمینی که توسط خریدار و فروشنده نزد کارگزار بورس سپرده می‌شود، تضمینی برای انجام تعهدات آن‌ها در سررسید قرارداد است.
• کاهش ریسک معامله: در صورت عدم تمایل یا عدم توانایی یکی از طرفین برای انجام تعهدات خود، از ودیعه او برای جبران خسارت طرف دیگر استفاده می‌شود.
• تسویه روزانه: سود یا زیان به صورت روزانه محاسبه و به حساب ودیعه اضافه یا کم می‌شود. به‌این‌ترتیب، نیاز به تسویه نهایی در سررسید قرارداد وجود ندارد.

مشخصات قرارداد آتی سبد سهام چیست؟

قراردادهای آتی سهام دارای مشخصاتی هستند که باید پیش از ورود به قرارداد در نظر گر‌فته شوند. در ادامه به بررسی این مشخصات و نکات مربوط به هرکدام می‌پردازیم:

• ﻧﻮع دارایی ﭘﺎﻳﻪ

به دارایی یا کالایی که قرارداد آتی روی آن منتشر می‌شود، دارایی پایه می­‌گویند. دارایی پایه همان مورد معامله است که در تاریخی مشخص در آینده بین طرفین معامله ردوبدل خواهد شد.

• اﻧﺪازه ﻗﺮارداد آتی

به حجم دارایی که طی یک قرارداد معامله می‌شود، اندازه قرارداد آتی می‌گویند. اندازه هر قرارداد آتی توسط سازمان بورس تعیین می‌شود؛ اما سرمایه‌گذاران می­‌توانند مضربی صحیح از اندازه قرارداد آتی تعیین شد‌ه توسط سازمان بورس را معامله کنند.

• ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﺮرﺳﻴﺪ

تاریخ سررسید قرارداد آتی توسط سازمان بورس تعیین می‌شود و امکان انجام معاملات آتی تنها برای سررسیدهای معین وجود دارد. معامله‌گران باید در تاریخ سررسید اقدام به انجام معامله خود کنند.

• ﺣﺪ ﻧﻮﺳﺎن ﻗﻴﻤﺖ روزاﻧﻪ

دامنه نوسان قراردادهای آتی، ۵± درصد قیمت تسویه روزانه روز معاملاتی قبل است.

• ﺳﻘﻒ ﻣﺠﺎز ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ­ﻫﺎی ﺑﺎز

به قراردادی که بین فروشنده و خریدار منعقد شده است؛ اما دارایی پایه هنوز تحویل داده نشد‌ه یا معامله لغو نشد‌ه است، موقعیت باز می‌گویند. بر اساس دستورالعمل معاملات قرارداد آتی سهام، معامله‌گران تنها می‌توانند تعداد محدود و مشخصی موقعیت باز داشته باشند.

• ﺗﺤﻮﻳﻞ و ﻣﻬﻠﺖ ﮔﻮاهی آﻣﺎدگی ﺗﺤﻮﻳﻞ

در قرارداد آتی، باید زمان و شرایط تحویل به طور دقیق مشخص شود. اما درصورتی‌که دارایی پایه قرارداد آتی، سهام باشد، در زمان سررسید قرارداد آتی سهام، سهام به طور خودکار از حساب فروشنده کسر و به حساب خریدار اضافه می‌شود.

لیست نمادهای قرارداد آتی سهام 

برای مشاهده لیست نمادهای قرارداد آتی سهام می‌بایست به سایت شرکت مدیریت فناوری تهران مراجعه کنید. در این سایت، امکان مشاهده تمامی قرارهای آتی سهام را خواهید داشت. در زمان نگارش این مقاله، قراردادهای اختیار سهام شامل موارد زیر است:

• آتی وتجارت
• آتی خودرو
• آتی پترول
• آتی خساپا
• آتی شستا
• آتی سلام
• آتی شپنا
• آتی فولاد
• آتی اهرم
• آتی شتاب

نماد معاملاتی قرارداد آتی سهام چیست؟

نماد معاملاتی قرارداد آتی سهم و سبد سهام از اضافه کردن حرف «ج» به شناسه دارایی پایه و تاریخ سررسید قرارداد ایجاد می‌شود. برای مثال، قرارداد آتی نماد شستا با سررسید اردیبهشت سال ۱۴۰۳ طبق فرمول «ج + شناسه دارایی + سررسید»، به‌صورت «جستا0302» نوشته می‌شود.

مزایای معاملات قرارداد آتی سهام چیست؟

قراردادهای آتی سبد سهام، مزایای بسیاری را برای معامله‌گران ایجاد کرده است که در ادامه به برخی از مهم‌ترین آن‌ها می‌پردازیم:

1. با دوطرفه بودن بازار می‌توان از افزایش یا کاهش ارزش دارایی پایه سود کسب کرد.
2. در معاملات آتی سهام، معامله‌گران در ابتدای قرارداد، فقط درصدی از ارزش کل قرارداد را به عنوان وجه تضمین نزد اتاق پایاپای بورس اوراق بهادار تهران سپرده می‌گذارند. درواقع می‌توانن با مبلغی کمتر از ارزش معامله، وارد معامله شوند که به این قابلیت اهرم مالی گفته می‌شود.
3. معامله در بازار آتی دارای معافیت مالیاتی است.
4. در معاملات بازار آتی سهام، امکان نوسان‌گیری و کسب سود حتی بدون نیاز به داشتن دارایی پایه وجود دارد.
5. با تضمین سازوکار تسویه توسط اتاق پایاپای نگرانی بابت عدم ایفای تعهد طرفین معامله وجود ندارد.
6. کارمزد معاملاتی بازار آتی سهام کمتر از معاملات دارایی پایه است.
7. می‌توانید بدون نیاز به تحلیل تک تک شرکت‌ها، با تحلیل شرایط کلان اقتصادی سود کسب کنید.
8. با اخذ یک موقعیت در قرارداد آتی سبد، می‌توانید مجموعه‌ای از سهام را به طور هم‌زمان معامله کنید.
9. برخلاف نمادهای عادی بورس، نماد قرارداد آتی سبد هرگز متوقف نشده و امکان معامله همیشگی آن‌ها وجود دارد.
10. در صورت عدم تمایل به نگهداری معاملات خود، می‌توانید با اخذ موقعیت معکوس در بازار آتی، تعهد خود را به شخص دیگری واگذار کرده و پیش از سررسید از بازار خارج شوید.

ساعت معاملات قرارداد آتی سهام

معاملات بازار آتی سهام از شنبه تا چهارشنبه هر هفته (به جز روزهای تعطیل رسمی) از ساعت ۸:۴۵ صبح آغاز شد‌ه و در ساعت ۱۲:۳۰ ظهر به پایان می‌رسد. همچنین برای این بازار یک دوره پیش گشایش نیز از ساعت ۸:۴۵ تا ۹:۰۰ صبح در نظر گر‌فته شد‌‌ه است. در این زمان، معامله‌ای انجام نمی‌شود، اما شما می‌توانید سفارش‌های خود را ثبت، ویرایش یا حذف کنید.

جمع‌بندی

در این مقاله به بررسی قرارداد آتی سهام و سبد سهام پرداختیم. قرارداد آتی سبد سهام، یکی از انواع قرارداد آتی و نوعی ابزار مشتقه نوین در بورس اوراق بهادار تهران است که به سرمایه‌گذاران امکان معامله بر روی سبدی از سهام را ارائه می‌دهد. درواقع، معاملات آتی نوعی قرارداد برای خرید یا فروش یک دارایی در آینده با قیمتی مشخص است.

برای جلوگیری از عدم پایبندی طرفین به تعهدات، درصدی از مبلغ کل معامله به‌عنوان وجه تضمین، پیش از ثبت سفارش خرید یا فروش، از طرفین معامله دریافت و در اتاق پایاپای بورس ودیعه می‌شود.

نماد معاملاتی قراردادهای آتی  به‌صورت «ج + شناسه دارایی + سررسید» ایجاد می‌شود و امکان بررسی قراردادهای آتی از طریق سایت مدیریت فناوری بورس تهران مهیاست.

سوالات متداول