صنعت داروسازی علاوه بر اهمیتی که برای سلامت افراد جامعه دارد، می‌تواند نقش موثری در توسعه اقتصادی و روابط بین‌الملل داشته باشد. به دلیل مشکلات اقتصادی و تحریم‌های اعمال شده بر شرکت‌های ایرانی، بازار دارویی ایران سهم زیادی در بازار جهانی ندارد اما پیرو سیاست‌های داخلی کشور، بازار داخلی کشور تا اندازه زیادی به خودکفایی رسیده و طبق آخرین آمار داده شده توسط سازمان غذا و دارو و سندیکاهای وابسته، 97 درصد داروی مصرفی ایران ساخت داخل کشور می‌باشد. در این تحلیل به معرفی زنجیره ارزش صنعت دارو و وضعیت شرکت‌های فعال در این حوزه خواهیم پرداخت و دید کلی از این صنعت را برای خواننده به ارمغان خواهیم آورد.

معرفی صنعت دارویی 

زنجیره تامین محصولات دارویی:

زنجیره تامین محصولات دارویی شامل سه مولفه اصلی زیر است:

تولید دارو: در ساخت دارو، چند مرحله وجود دارد که از تحقیق و توسعه اولیه تا کسب مجوز از مقام ناظر برای فروش دارو در بازار و فاز نهایی تجاری‌سازی را شامل می‌شود.

توزیع دارو به نقطه عرضه: این مرحله شامل حمل و نقل و مدیریت دارو از دست تولیدکننده به مصرف‌کننده نهایی است که می‌تواند عرضه‌کننده خرد (داروخانه)، بیمارستان یا پزشک باشد. پیچیدگی این مسیر برحسب موقعیت تولیدکننده، نیاز به واردات دارو، نیازمندی‌های خاص و موقعیت مکانی مصرف‌کننده نهایی بین مراکز شهرهای بزرگ و روستاهای دور افتاده متفاوت است.

عرضه به مصرف‌کننده نهایی: فراهم کردن فرم و اندازه مناسب دارو برای بیمار متناسب با یک زمانبندی دقیق، گام نهایی در زنجیره ارزش است. این گام می‌تواند شامل مراحل دیگری از جمله بررسی دارو برای تداخلات احتمالی، ارائه توصیه‌ها و غیره باشد که هر کدام از آنها به منظور اطمینان یافتن از کسب حداکثر انتفاع توسط بیمار ضروری است.

اشکال رایج دارویی

از آنجایی که اغلب اثربخشی داروها به شکل و راه مصرف دارو بستگی دارد لذا پس از بررسی اثرات دارویی یک دارو، آنرا به بهترین شکل ممکن تهیه و عرضه می‌نمایند تا علاوه بر آزادی پزشک در انتخاب راه تجویز (براساس شرایط بیمار) مورد قبول بیماران نیز قرار گیرد.

دسته بندی انواع محصولات دارویی

دسته بندی داروها براساس نسخه:

داروهای نسخه‌ای (prescription drugs): داروهای نسخه‌ای داروهایی هستند که به دلیل خطرات مشخص مصرف خودسرانه، برای تهیه از داروخانه به نسخه معتبر پزشک احتیاج دارند.

داروهای بدون نسخه (Over the counter یا به اختصار OTC): این داروها بدون نیاز به نسخه پزشک در داروخانه‌ها عرضه می‌شود. لیست داروهای بدون نسخه کشورهای مختلف بسته به متغیرهای گوناگون متفاوت است ولی عمدتا مکمل‌های غذایی، مسکن‌ها، تب‌برها، آنتی هیستامین‌ها، دکونژستان‌ها و داروهای سرفه شامل این دسته از داروها هستند.

دسته بندی داروها براساس نوع دارو:

داروهای دارای شناسه تجاری: این داروها که با نسخه عرضه می‌شوند، دارویی با یک تولیدکننده خاص دارند و به نسبت داروهای ژنریک گران‌تر هستند. علت این تفاوت قیمت هم واضح است، زیرا داروهای جدید پس از تحقیق و پژوهش، ساخته و روانه بازار می‌شوند و حق انحصاری داروی تولید شده تا چند سال برای شرکت تولیدکننده محفوظ می‌ماند و در طی این مدت شرکت دیگری نمی‌تواند همان دارو را تولید و عرضه کند. پس اتمام حق انحصاری تولید، بخشی از فروش این نوع داروها را در معرض ریسک قرار می‌دهد، زیرا شرکت‌های رقیب می‌توانند داروهای مذکور را با هزینه کمتری تولید نمایند.

داروهای ژنریک: نامی عمومی دارند و هر تولیدکننده‌ای می‌تواند این نوع داروها را تولید کند. تولیدکنندگان داروهای ژنریک چون هزینه‌های بالای تحقیق و پژوهش و ساخت دارو را ندارند، این نوع داروها را با قیمت پایین‌تری می‌فروشند. برخی داروهای ژنریک در دسته داروهای بدون نسخه و برخی دیگر در دسته داروهای نسخه‌ای قرار می‌گیرند. به طور مثال فلوکسیتین یک نوع داروی ضدافسردگی است که جز دسته داروهای ژنریک نسخه‌ای قرار می‌گیرید و یا قرص استامینوفن که جز داروهای بدون نسخه ژنریک به حساب می‌آیند.

حوزه های درمانی داروها

ایمونولوژی: ایمنی‌شناسی یا ایمونولوژی یکی از رشته‌های تخصصی پزشکی است که به بررسی انواع واکنش ایمنی جانداران در برابر آنتی‌ژن‌های بیگانه در برابر عوامل بیماری‌زا می‌پردازد.

انکولوژی: سرطان‌شناسی یا تودینه‌شناسی یا انکولوژی از دو واژه ی یونانی تشکیل شده‌است؛ اُنکوس به معنی توده و پسوند لوژی به معنی شناختن. سرطان‌شناسی شاخه‌ای از رشته‌ی پزشکی است که در مورد تومورها و سرطان مطالعه می‌کند.

نورولوژی: عصب‌شناسی یا نورولوژی دانش مطالعه‌ی ساختار، کارکرد و بیماری‌های دستگاه عصبی جانداران است. موضوع عصب‌شناسی بررسی دستگاه عصبی جانداران در سطوح گوناگون از سلولی و مولکولی تا آناتومی، علوم رفتاری، و آسیب‌شناسی پزشکی است.

نقاط قوت و ضعف صنعت دارو

نقاط قوت

افزایش تقاضا بواسطه رشد طبقه و جمعیت سالمند

برخورداری از حمایت قوی دولت برای بهبود نیازهای بهداشتی مردم

وجود نیروی کار موثر در کشور

نقاط ضعف

فشار بیشتر نظام بیمه سلامت همگانی بر کاهش قیمت داروهای با درجه نوآوری پایین

وجود قوانین و مقررات بهداشتی سخت‌گیرانه

حاشیه سود کمتر شرکت‌های داروسازی ژنریک در مقایسه با شرکت‌های دارویی انحصاری

وضعیت جهانی صنعت دارو

صنعت داروسازی در دنیا به عنوان یکی از سودآورترین صنایع شناخته شده و به طور میانگین حاشیه سود آن در محدوده ۱۸ % برآورد می‌شود. افزایش دائمی سن امید به زندگی به عنوان مهم‌ترین شاخص توسعه یافتگی جوامع در امر سلامت، بیانگر توجه روزافزون مردم دنیا به مقوله سلامت و بازار رو به رشد دایمی این کالا است.

افزایش جمعیت سالخورده (که موجب رشد تقاضا برای درمان‌های بلندمدت بیماری‌های مزمن شد)، رشد درآمد و دسترسی بهتر به سیستم‌های درمانی به ویژه در اقتصادهای نوظهور و قیمت بالای داروهای جدید از جمله عواملی هستند که به رشد سرانه مصرف دارو منجر می‌شوند.گسترش شیوع بیماری‌های گوناگون، پیشرفت تکنولوژی و ظهور داروهای نوآورانه باعث شده تا نقش صنعت داروسازی در جوامع امروزی بسیار پررنگ‌تر شود. سهم دارو از هزینه‌های مراقبت بهداشتی در جهان به طور متوسط 15 درصد می‌باشد.

علاوه بر مواردی همچون استراتژیک بودن صنعت دارو، سهم 7 درصدی بخش سلامت از GDP کل دنیا در شرایطی که 14 درصد از آن مرتبط به صنعت دارو می باشد، نشان دهنده اهمیت این صنعت است. سرانه جهانی هزینه‌های سلامت حدود 1،160 دلار می باشد، این در حالی است که این عدد در ایران، 475 دلار می باشد و دلیل پایین بودن این عدد نسبت به جهان، پایین بودن قیمت دارو در ایران ( که البته بخشی از آن به واسطه حذف ارز ترجیحی جبران شد) و ژنریک بودن داروهای مصرفی می باشد.

بازیگران عمده صنعت داروسازی از کشورهای چین، ایالت متحده، سوییس، هند و آلمان می باشند.

نرخ گذاری در صنعت دارو

در ایران قیمت محصولات دارویی براساس قوانین سازمان غذا و دارو تعیین می‌شود و قیمت‌گذاری محصولات این صنعت با شیوه قیمت‌گذاری آزاد تبعیت نمی‌کند. فرایند قیمت‌گذاری در ایران بدین شکل است که صاحب پروانه دارو در ابتدا قیمت پیشنهادی خود را ارائه کرده و این قیمت پیشنهادی با قیمت دارو در کشورهای مرجع مانند اسپانیا، پرتغال، استرالیا،  ترکیه، یونان و میانگین سایر سازندگان در ایران مقایسه می‌شود.

حداکثر قیمت قابل‌پذیرش برای داروی برند اصلی در گمرک ایران 3 ‌برابر حداقل قیمت CPT (حداقل قیمت فروش به عمده‌ فروش) آن دارو در کشورهای مرجع خواهد بود. همچنین حاشیه سود داروهای وارداتی بعد از اضافه کردن عوارض قانونی پرداخت شده توسط واردکننده تا ۱۵درصد برای شرکت تامین‌کننده خواهد بود، ضمن اینکه قیمت داروهای برند در ایران به‌صورت ریالی تعیین خواهد شد و در صورت تغییر نرخ برابری ارز تا ۱۰درصد قابل بازنگری است. شیوه قیمت‌گذاری انواع داروها به‌طور خلاصه در جدول زیر توضیح داده شده است.

 

هرم سنی جمعیت در کشور

یکی از عوامل اصلی تاثیرگذار بر صنعت دارو، رشد جمعیت، پیری و افزایش درآمد سرانه است. نمودارهای نشان داده شده در شکل بالا شاهدی بر این عوامل اثرگذار در ایران هستند. طبق آمار منتشر شده توسط سازمان غذا و دارو ارزش ریالی کل بازار فروش دارو در سال 1400 نسبت به 1399 با رشد 82 درصدی از مبلغ حدود 348 هزار میلیارد ریال به 636 هزار میلیارد افزایش یافته است. که به صورت دلاری سرانه مصرف دارو در ایران برای سال 1400 در حدود 30 دلار بوده است. همچنین بر اساس مطالعه مرکز آمار ایران بر روی هرم سنی ایران و کاهش نرخ باروری در کشور، طی سه سناریو جمعیت ایران تا سال 1435 بین 95 تا 110 میلیون نفر خواهد بود و با فرض نرخ باروری 1.5 تا 2.1 ، جمعیت میانسال و سالمند کشور با شیب تندتری رو به افزایش است. پس با توجه به حذف ارز ترجیحی و چشم هرم‌سنی‌جمعیت‌ایران‌، چشم انداز صنعت دارو در کشور روشن است.

صنعت دارو در ایران

در حال حاضر 114 کارخانه تولیدکننده داروهای انسانی، 43 کارخانه تولید و استحصال مواد اولیه، 80 شرکت وارداتی ثبت شده دارو، 60 شرکت پخش سراسری، 180 شرکت پخش و عمده فروش استانی و 15 هزار داروخانه در ایران وجود دارد. در زمان تهیه گزارش حاضر ارزش بازار شرکت‌های دارویی بازار سرمایه معادل مبلغ 253 هزار میلیارد تومان است.  در حال حاضر سه نهاد ستاد اجرایی فرمان امام (از طریق گروه برکت)، سازمان تأمین اجتماعی (از طریق گروه تیپیکو) و بانک ملی (از طریق گروه شفا و سرمایه‌گذاری ملی) سهم عمده ای از صنعت داروسازی کشور را در اختیار دارند.

ساختار مالکیتی شرکت های گروه دارویی

در نمایه زیر ساختار مالکیتی هلدینگ‌های بزرگ صنعت دارو به همراه شرکت¬های زیرمجموعه آن¬ها نشان داده شده است:

حدود 66 درصد از صنعت داروی کشور در اختیار سه هلدینگ سازمان تامین اجتماعی، ستاد اجرایی فرمان امام و گروه توسعه ملی است.

معرفی شرکت های دارویی بورسی

در جدول زیر خلاصه شرکت‌های دارویی که نمادشان در بازارسرمایه معامله می‌شود مورد بررسی قرار گرفته است.

در این لیست شاهد دسته‌بندی شرکت‌های فعال در گروه دارویی به پنج دسته توزیع و پخش، هلدینگ، تولید مواد اولیه، تولید مواد دارویی و تولید فرآورده‌های تزریقی هستیم و وضعیت فعالیت و محصولات تولیدی مورد بررسی قرار گرفته است.

مقایسه عملکرد نماد های گروه دارویی

در این جدول به مقایسه نمادهای دارویی براساس برخی آیتم‌های مهم موثر در این گروه پرداختیم که در ادامه به معرفی هر آیتم و دلیل انتخاب آن خواهیم پرداخت.

فروش منتهی به 12-1401: در این سرفصل فروش تجمیعی ماه منتهی به اسفند 1401 شرکت‌ها گزارش شده است. با توجه به سال مالی شرکت مورد نظر این رقم ممکن است فروش 12 ماهه یا فروش 3 ماهه باشد. درصد صادرات 12-1401: در گزارش ماهانه منتشر شده منتهی به اسفند 1401، میزان فروش تجمیی صادراتی به کل فروش در این بخش گزارش شده است. نسبت مواد مستقیم مصرفی به کل بهای تمام شده: با توجه به تعیین دستوری نرخ مواد اولیه و محصولات در این صنعت، فهم این موضوع که چه مقدار از بهای تمام شده به صورت دستوری و چه مقدار از آن ماهیت تورمی دارد، در تحلیل این شرکت‌ها می‌تواند کمک شایانی نماید. ارقام مربوط به جدول از گزارشات منتهی به فصل آذر شرکت‌ها حاصل شده است. حاشیه سود (09-1401): حاشیه سود می‌تواند به عنوان یکی از عناصر کلیدی در مقایسه‌ شرکت‌های فعال در یک صنعت و پیدا کردن شرکت‌هایی که با مدیریت بهتر توانسته‌اند سودآوری بهتری داشته باشند، موثر باشد. درصد پوشش سود سال مالی قبل: این آیتم از تقسیم سود خالص منتهی به آذر 1401 این شرکت‌ها به سود خالص 12 ماهه سال قبل حاصل شده است. پس  در این مقایسه شرکتی که سال مالی آن منتهی به آذر ماه است، سود 12 ماهه امسال با سال قبل مقایسه شده در حالی که در شرکت‌ها با سال مالی منتهی به اسفند، سود 9 ماهه سال جاری با سود 12 ماهه سال قبل مقایسه شده است. سود انباشته به سود خالص: با توجه به این موضوع که شرکت‌های دارای زیاد انباشته توانایی تقسیم سود خود را ندارند و همچنین شرکت‌هایی که بعضا سود انباشه بالایی دارند، گاها بیشتر از سود خالص دوره، سود تقسیمی خواهند داشت. پس مشاهده شرکت‌هایی که سود انباشته بالایی دارند می‌تواند در انتخاب گزینه‌های سرمایه‌گذاری ایده آل نقش اساسی داشته باشد. در این جدول سود انباشه شرکت‌ها به آخرین گزارش فصلی که در آیتم قبل توضیح داده شده، تقسیم و درصد مربوطه استخراج گردیده است. درصد تقسیم سود: در نهایت درصدی که شرکت در دوره قبل به سهامداران پرداخت نموده ارائه شده است. به طبع این آیتم برای شرکت‌های با سال مالی منتهی به آذر ماه، برای سال مالی 1401 و برای مابقی، سود تقسیمی سال 1400 می‌باشد. لازم به ذکر است با توجه به تئوری‌های رفتاری، شرکتی که درصد تقسیم سود بالایی دارد معمولا در بین سهامداران از اقبال بیشتری برخوردار خواهد بود.

بازدهی تاریخی نماد های گروه دارویی

در تصویر زیر بازدهی 3 ماهه، 3 ساله و 5 ساله گروه دارویی منتهی به 22 فروردین 1402 نمایش داده شده است.

در مقایسه نمادهای این گروه‌ها با توجه به این که برخی از نمادها در سال 1399 در سقف تاریخی خود بوده و بعضا بیشتر از ارزش واقعی خود معامله می‌شدند. پس مقایسه بازدهی 5 ساله ( بازدهی نسبت به وضعیت تعادلی نمادها) می‌تواند ملاک بهتری برای سنجش عملکرد این شرکت‌ها باشد.