بازار پول چیست؟

بازار پول یا Money Market بخشی از بازار مالی است که به علت سهم زیاد آن در تامین نقدینگی در کوتاه‌مدت از اهمیت زیادی برخوردار است. بنابراین شناخت انواع بازار پول به همراه ابزارهایی که در آن معامله می‌شود، آگاهی به ریسک‌ها و فرصت‌های مربوط به آن در درک ما از اقتصاد کمک شایانی خواهد کرد.

در این مقاله از کاریزما به این سوالات پاسخ خواهیم داد که تعریف بازار پول و دلیل نام گذاری “بازار پول” چیست؟ چرا بازار پول مهم است؟ چند نمونه از ابزارهای بازار پول در ایران چیست؟ و چه کسی از بازار پول استفاده می‌کند؟

بازار پول چیست؟

بازار مالی در اقتصاد یک کشور از اهمیت زیادی برخودار است و هرچقدر چرخه عمر یک اقتصاد به سمت بلوغ و تکامل پیش می‌رود، پیچیدگی ابزارهای مورد استفاده در بازار مالی آن نیز بیشتر می‌شود.

اگر  بازار مالی را از نظر سررسید ابزارهای مورد معامله تقسیم‌بندی کنیم، بازار پول و سرمایه دو شاخه از بازار مالی خواهند بود. در بازار سرمایه اوراق و دارایی‌های مالی بلندمدت (با سررسید بیشتر از یک سال) معامله می‌شوند. بازار پول اما جهت معاملات اوراق با سررسید کوتاه مدت و زیر یک سال است. 

طبق تعاریف کتب مالی بازار پول بازاری است که در آن پول و اوراق با نقدشوندگی بالا معامله می‌شود که سررسید کمتر از یک سال دارند. در بازار پول معاملاتی مبتنی بر اوراق بدهی با سررسید کوتاه‌مدت و به صورت عمده و کلان شکل می‌گیرند که طرفین این معاملات موسسات و سایر معامله‌گران هستند.

هدف از بازار پول چیست؟

این بازار جهت تامین مالی آن بخش از اقتصاد که نیازمند نقدینگی است ایجاد شد‌ه و تسهیل‌کننده وام‌دهی به صورت کوتاه‌مدت (از چند روز تا حدود یک سال) است. شاخصه اصلی و مهم بازار پول ریسک بسیار کم آن است که متعاقبا سود مورد انتظار کمتری نیز خواهد داشت. این بازار مانند سایر بازارها از ارکان و نهادهایی تشکیل شد‌ه است و ابزارهایی نیز در آن داد و ستد می‌شود که شناخت آن‌ها ما را در درک بازار پول کمک خواهد کرد. 

بازار پول در سطح جهان ابزارهای متنوع و متفاوتی دارند که می‌توان از گواهی سپرده‌ها، اوراق تجاری، گواهی‌های پذیرش بانکی و اسناد خزانه نام برد. در ایران اما تمام این ابزارها مورد استفاده قرار نمی‌گیرد که در ادامه از مهم‌ترین ابزارهای بازار پول نام می‌بریم و هر کدام را به طور مفصل توضیح خواهیم داد.

ابزارهای بازار پول

هر بازاری دارای ارکانی است که شامل نهاد‌ها و ابزارهای مورد معامله در آن بازار است. ابزارها طراحی شده‌اند تا هرگونه نیازی را پوشش دهند و بنابراین ویژگی‌های منحصر به فرد خود را دارند. این ابزارها شامل موارد زیر هستند:

اسناد خزانه

شاید بتوان گفت اسناد خزانه از شناخته‌شده‌ترین ابزارهای بازار پول در ایران است. اسناد خزانه (treasury notes) اوراق بهادار کوتاه‌مدتی هستند که بانک مرکزی به نمایندگی از دولت آن را منتشر می‌کند. در واقع، ناشر اصلی اسناد خزانه که در ایران آن را با نام “اخزا” می‌شناسند همان دولت است. به همین دلیل ریسک نکول (عدم پرداخت اصل و فرع ارزش اسمی) در آن نزدیک به صفر است و به اصطلاح بدون ریسک (risk free) هستند. به همین علت بازدهی این اوراق از سایر دارایی‌ها کمتر است.

سررسید این اوراق سه ماه، شش ماه و حتی یک ساله است. این اوراق پرداخت سود به صورت دوره‌ای ندارند و در زمان انتشار به کسر (مبلغی کمتر از ارزش اسمی) فروختـه می‌شوند و در تاریخ سررسید مبلغ اسمی به دارند‌ه این اوراق پرداخت می‌شود. موسسات و شرکت‌های سرمایه‌گذاری خریداران اسناد خزانه هستند.

با این وجود، اشخاص حقیقی نیز می‌توانند از بازدهی بدون ریسک این اوراق بهره‌مند شوند. صندوق های سرمایه گذاری با درآمد ثابت و صندوق های سرمایه گذاری مختلط از این دستـه اوراق کم ریسک در دارایی‌های خود استفاده می‌کنند. هر چند به نظر می‌رسد بازار سرمایه بازاری پرریسک باشد اما با طراحی صندوق‌های سرمایه‌گذاری مبتنی بر اوراق درآمد ثابت این ریسک برای سرمایه‌گذاران به صفر رسید‌ه است. برای آشنایی با روش سرمایه گذاری کم ریسک در بازار سرمایه کلیک کنید. 

گواهی پذیرش بانکی

گـواهی پذیرش بانکی (BA – Banker’s Acceptance) از دیگر اوراق بازار پول است. گواهی پذیرش بانکی به حواله یا برات مدت‌داری گفتـه می‌شود که یک شرکت تجاری در وجه بانک صادر می‌کند و بانک پس از تایید در اختیار مشتری قرار می‌دهد. در موعد مقرر مشتری در صورتیکه شرایط دریافت را داشتـه باشد، بانک دستور پرداخت مبلغ معین را می‌دهد.

این اوراق از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین ابزارهای بازار پول هستند که برای تسهیل مبادلات بین‌المللی ایجاد شدند. برای روشن شد‌ن بهتر موضوع فرض کنید دو شرکت در حال خرید و فروش کالایی هستند. فروشنده کالا جهت اطمینان از واریز مبلغ ازسوی خریدار تمایل دارند کالا را پس از پرداخت وجه ارسال کند و خریدار نیز پرداخت وجه را منوط به دریافت کالا می‌داند.

در چنین شرایطی، عملا معاملات صورت نمی‌گیرد. بنابراین، اوراق گواهی پذیرش بانکی بوجود آمـدند. بدین صورت که شرکت تجاری خریدار یک حواله در وجه بانک صادر می‌کند و در آن قید می‌شود که در تاریخ معین در صورتی‌که کالا از انبار گمرک الف ترخیص و دریافت شد وجه حواله به حساب مشتری یا بانک مربوطه در کشور دیگر پرداخت شود. بانک پذیرنده حواله نیز باتوجه به اعتبار خریدار که نزد وی صاحب حساب می‌باشد، اقدام به پذیرفتـن گواهی پذیرش بانکی می‌نماید و بدین ترتیب خود را مسئول پرداخت به فروشنده کالا (ارسال‌کننده کالا یا دارنده گواهی پذیرش بانکی) می‌کند. بدین ترتیب، مبادلات بین‌المللی با کمترین ریسک میسر می‌شود. 

این گواهی‌ها جزء ابزارهای قابل انتقال در بازار ثانویه بود‌ه و مورد تنزیل قرار می‌گیرند و هرچند بیشتر در مبادلات بین‌المللی استفاده می‌شوند اما در داخل یک کشور نیز بسیار مورد توجه و معامله قرار می‌گیرند. علاوه‌بر صادرکنندگان و دارندگان گواهی پذیرش بانکی، بانک‌های پذیرنده از منافع این اوراق بهره‌مند می‌شوند. بدین ترتیب بانک بدون استفاده از ظرفیت‌های خلق اعتباری‌اش، قادر به حمایت از نیازهای اعتباری مشتریان خواهد بود. 

اوراق تجاری

علاوه‌بر دولت‌ها شرکت‌های خصوصی نیز اقدام به انتشار اوراق بهادار در بازار پول می‌کنند. شرکت‌هایی که در کوتاه‌مدت نیز به وجه نقد دارند از طریق بازار پول اوراقی بدهی کوتاه مدتی منتشر می‌کنند. اوراق تجاری (CP – Commercial paper) یک ابزار بدهی کوتاه‌مدت است با سررسید کمتر از 270 روز که توسط شرکت‌های مالی و موسسات غیرمالی منتشر می‌شود. هر چند این اوراق کوتاه مدت محسوب می‌شوند اما با تسویه اوراق منقضی‌شده و انتشار اوراق جدید شرکت‌ها می‌توانند در بلندمدت نیز تامین مالی کنند. ریسک این اوراق از اوراق منتشر شد‌ه توسط دولت بیشتر است. 

گواهی سپرده

گواهی سپرده یا Certificates of Deposit (CDs) سندی است که در ازای دریافت مبلغ مشخصی وجه نقد به اشخاص داد‌ه می‌شود و نشان‌دهنده مالکیت فرد بر اصل و بهره‌هایی است که در آینده پرداخت خواهد شد. گواهی‌های سپرده عموما توسط بانک‌ها منتشر می‌شود، اما سایر موسسات سپرده‌پذیر نیز می‌توانند این نوع اوراق را منتشر کنند. 

گواهی‌های سپرده دارای مبلغ اسمی، تاریخ سررسید و نرخ بهره مشخصی هستند. مبلغ اصل سپرده و سود آن توسط بانک تضمین می‌شود و از این نظر ریسک بسیار کمی برای دارنده این نوع گواهی دارد. سررسید در گواهی‌های سپرده متفاوت است و هرچند که این نوع اوراق کوتاه‌مدت هستند اما گواهی سپرده‌هایی با سررسیدهای بیشتر از یک سال (پنج یا ده سال) نیز منتشر می‌شوند.

با این حال، اغلب گواهی سپرده‌ها با سررسیدهای سه ماهه، شش ماهه و یک ساله هستند. سود پرداختی به دارندگان گواهی به صورت دوره‌ای در بازه‌های ماهانه یا سه ماهه و گاهی شش ماهه است که با ارائه کوپن‌های گواهی سپرده صورت می‌گیرد. مسلما هرچه مدت زمان سررسید گواهی سپرده بیشتر باشد، نرخ بهره‌ای که به آن تعلق می‌گیرد به‌علت ارزش زمانی پول بیشتر خواهد بود. چراکه دارنده گواهی می‌بایست مدت زمان بیشتری از اصل سپرده خود چشم‌پوشی کند.

برای برطرف نمود‌ن ریسک دسترسی به اصل سرمایه توسط دارند‌ه اوراق، گواهی سپرده‌هایی با قابلیت معامله طراحی شدند. بنابراین، از این نظر گواهی سپرده‌ها به دو دستـه قابل معامله (قابل انتقال) و غیرقابل معامله (غیرقابل انتقال) تقسیم می‌شوند. گواهی سپرده‌های قابل معامله در بازارهای ثانویه بین خریداران و فروشندگان معامله می‌شوند و مزیت دسترسی به اصل سپرده را برای دارندگان خود دارند. 

گواهی سپرده‌های غیرقابل معامله (یا غیرقابل انتقال) هرچند در بازارهای ثانویه قابلیت دادوستد را ندارند اما دارندگان اوراق با مراجعه به موسسه سپرده‌پذیر و تحمل جریمه که به آن نرخ شکست گفتـه می‌شود، می‌توانند سپرده خود را برداشت نمایند.

قرارداد بازخرید

قرارداد بازخرید repurchase agreement (repo) ازجمله ابزار تامین مالی بسیار کوتاه مدت هستند. این اوراق به اصطلاح در بازار پول وام دهی یک شبه (overnight) معامله می‌شود. این اوراق به مشتریان آن فروختـه می‌شود و مقرر می‌شود تا در زمان معین و به قیمت مشخص اوراق فروختـه شد‌ه توسط ناشر آن بازخرید شود.

نهاد‌های بازار پول

نهادهای بازار پول آن دستـه از واسطه‌های مالی هستند که میان خریداران و ناشران اوراق بازار پول ارتباط برقرار می‌کنند که شامل موارد زیر هستند:

بانک مرکزی

بانک مرکزی نهادی است که کنترل سیستم پولی و نظارت بر آن را برعهده دارد. بنابراین، عرضه پول و اعتبار را تحت کنترل خود دارد. بانک مرکزی با اتخاذ تدابیر و ایجاد زیرساخت لازم در عرضه پول نقش دارد. نرخ بهره یکی از ابزارهایی است که بانک مرکزی با ایجاد تغییر در آن بر عرضه پول تاثیر می‌گذارد که بخشی از سیاست‌های پولی بانک مرکزی است. همچنین عملیات بازار باز یا بازار آزاد نیز ازجمله ابزار دیگری است که بانک مرکزی بر آن تاثیر می‌گذارد.

مقـاله پیشنهادی: سیاست‌های پولی و مالی چیست؟ (سیاست پولی انبساطی و انقباضی)

بانک‌های تجاری

بانک‌های تجاری نقشی مهم در سیستم بانکی هر کشوری دارند. بیشترین عملیات مربوط به انتشار، بازخرید و تسویه اوراق بازار پول به شبکه بانکی برمی‌گردد. 

واسطه‌های مالی غیربانکی

علاوه‌بر بانک‌های تجاری، واسطه‌های مالی غیر بانکی نیز وجود دارند که وجوه کوتاه مدتی را به وام گیرندگان در بازار پول وام می دهند.

بازار پول در مقابل بازار سرمایه

همانطور که گفتـه شد اولین وجه تمایز بازار پول و سرمایه سررسید ابزارهای مورد استفاده در این دو بازار است. به بیانی دقیق تر در بازار پول اوراقی با سررسید یک سال و یا کمتر معامله می‎‌شوند که نقدشوندگی بالایی دارند اما در بازار سرمایه ابزارهایی با سررسید بیشتر از یک سال معامله می‌شود. 

علاوه بر این، در بازار پول اوراق بدهی معامله می‌شود و سرمایه‌گذار تنها بر روی اصل و سود مبالغ سپرده خود حق مالکیت دارد نه بیشتر از آن. اما در بازار سرمایه الزاما اینطور نیست و علاوه‌بر اوراق بدهی، اوراق مالکیت نیز مورد معامله قرار می‌گیرد.

در بازار سرمایه اوراقی همچون سهام عادی، سهام ممتاز، حق تقدم و همچنین اوراق قرضه و اوراق مشارکت معامله می‌شود. با این حال، بازار سرمایه خصوصا در کشور ما به بازاری برای تبادل سهام که اوراق مالکیت است شناختـه می‌شود. در صورتی‌که می‌خواهید بدانید تفاوت اوراق مشارکت و سهام چیست روی آن کلیک کنید.

معایب و مزایای بازار پول

پیشتر به برخی ویژگی‌ها و مزایا و معایب بازار پول اشاره شد در این بخش نیز به طور کامل‌تر به آن‌ها اشاره خواهیم کرد.

مزایای بازار پول

• نقدشوندگی بالا: در بازار پول اوراق بهاداری معامله می‌شود که سررسید زیر یک سال دارند و جهت سرمایه‌گذاری های کوتاه مدت تعبیه شده‌اند. این ویژگی باعث شد‌ه است که نقدشوندگی اوراق بازار پول بیشتر باشد.
• پایین بود‌ن ریسک نکول: ریسک نکول به ریسک عدم ایفای تعهدات و پرداخت بدهی گفتـه می‌شود. در بازار بدهی که اوراق به طور کلی تضمین شد‌ه هستند و ریسک برخی اوراق مانند اخزا نزدیک به صفر است. بنابراین از این نظر بازار بدهی با ریسک کمی همراه است.
• ارزش اسمی زیاد: از دیگر ویژگی های بازار پول، ارزش اسمی زیاد آن است که از این نظر می‌توان گفت در برابر بازار سرمایه قرار دارد. به دلیل ارزش اسمی زیاد اوراق بازار پول اشخاص حقیقی مانند شرکت های سرمایه گذاری، مدیریت دارایی و غیره سرمایه‌گذاران این بازارها هستند. گفتنی‌ست که اشخاص حقیقی نیز از طریق خرید صندوق‌های سرمایه‌گذاری که این نهادها به بازار سرمایه ارائه می‌دهند می‌توانند از بازدهی اوراق درآمد ثابت بازار پول بهره‌مند شوند.

معایب بازار پول

• بازدهی کمتر از سایر بازارها: می‌دانیم که ریسک و بازدهی رابطه مستقیم دارند. بدین معنی که هر چه ریسک بیشتر باشد انتظار کسب بازدهی بالاتری نیز خواهیم داشت. به دلیل اینکه ریسک نکول در بازار پول بسیار کم و در حد صفر می‌باشد مسلما بازدهی در این بازار نیز از سایر گزینه‌های سرمایه‌گذاری کمتر است تا آنجا که بازدهی بدون ریسک را می‌تواند بازدهی اوراق اخزا در نظر گرفت.

مطلب پیشنهادی: بازده سرمایه گذاری چیست؟

• وجود ریسک سرمایه‌گذاری مجدد: ریسک سرمایه‌گذاری مجدد به حالتی گفتـه می‌شود که مدت زمان مد نظر سرمایه‌گذار بیشتر از سررسید اوراق خریداری شد‌ه است. بنابراین هنگامی‌که سررسید اوراق تمام می‌شود این ریسک وجود دارد که سرمایه‌گذار در اوراقی سرمایه‌گذاری کند که بازدهی متفاوتی نسبت به اوراق قبلی داشتـه باشد.

سخن آخر

در این مقاله با بازار پول آشنا شدیم و دانستیم که این بازار بخشی از بازار مالی است که در آن اوراقی با سررسید یک سال و یا کمتر معامله می‌شود و برمبنای اوراق بدهی است. همچنین در آن انواع ابزارهای بازار پول را نام بردیم و دانستیم که این ابزار از کم ریسک‌ترین اوراق بازار مالی هستند. نهادهای مهم بازار پول نیز شامل بانک مرکزی، بانک‌های تجاری و سایر واسطه‌های مالی غیربانکی هستند.