بورس انرژی چیست؟ | آشنایی با بورس انرژی ایران
اگر تا امروز تصور می‌کردید که بورس فقط محدود به خرید و فروش سهام است، وقت آن رسیده که با یکی از مهم‌ترین و کمتر شناخته‌شده‌ترین بخش‌های بازار سرمایه یعنی بورس انرژی ایران آشنا شوید؛ اما بورس انرژی چیست و چرا شناخت آن برای سرمایه‌گذاران اهمیت دارد؟ در این مقاله از کاریزما لرنینگ، به راهنمای جامع بورس انرژی ایران می‌پردازیم؛ از شما دعوت می‌کنیم تا انتها همراه ما باشید.
بازار بورس انرژی چیست؟
بازار بورس انرژی ایران یک بازار مالی تخصصی است که مانند سایر بورس‌ها، خریداران و فروشندگان متعددی به صورت رقابتی دادوستد می‌کنند تا قیمت این کالاهای استراتژیک به شکل تعادلی تعیین شود. بورس کالا و انرژی تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار فعالیت می‌کند و مقررات مشخصی را برای پذیرش کالاها و انجام معاملات وضع کرده است.
برای شروع معامله در بورس انرژی، ابتدا باید کد معاملاتی مخصوص این بازار را دریافت کنید؛ برخلاف بازار سهام، در رینگ داخلی بازار فیزیکی بورس انرژی، تنها اشخاص حقوقی ایرانی اجازه خرید و فروش دارند؛ اما در رینگ بین‌الملل، هم اشخاص حقیقی و هم حقوقی، چه ایرانی و چه خارجی، می‌توانند معامله انجام دهند.
بازار بورس انرژی شامل بخش‌های مختلفی است که معاملات بورس انرژی در آن‌ها انجام می‌گیرد؛ در ادامه بیشتر توضیح می‌دهیم؛ اگر با ساختار معاملات کالایی آشنایی ندارید، پیش از ادامه توصیه می‌کنیم مقاله “بورس کالا چیست؟ راهنمای کامل سرمایه گذاری در بورس کالا” را مطالعه کنید تا تفاوت‌ها و سازوکار هر دو بازار را بهتر درک کنید.
بورس انرژی شامل چیست؟
بورس انرژی ایران از چند بازار و تابلو معاملاتی تشکیل شده است که هر کدام کارکرد ویژه‌ای دارند؛ به طور کلی، ساختار بورس انرژی شامل سه بازار اصلی (بازار فیزیکی، بازار مشتقه و بازار سایر اوراق بهادار) به‌علاوه بازار فرعی است؛ در جدول زیر بیشتر توضیح می‌دهیم.
| انواع بازار بورس انرژی در یک نگاه | ||
| بازار | کالا یا تابلو معاملات | نوع قرارداد/ معامله |
| بازار فیزیکی | برق، نفت، گاز طبیعی، فرآورده‌های نفتی | نقدی، نسیه، سلف، کشف پریمیوم |
| بازار مشتقه | اوراق سلف موازی استاندارد، قراردادهای آتی و اختیار معامله | سلف، آتی، اختیار خرید یا فروش |
| سایر اوراق بهادار قابل معامله | گواهی سپرده کالا، اوراق گواهی ظرفیت، واحدهای صندوق‌های سرمایه‌گذاری | نقدی |
| بازار فرعی | کالاهای خاص یا خارج از استاندارد | نقدی یا توافقی |
به طور کلی ساختار بورس انرژی به گونه‌ای طراحی شده که انواع نیازهای معاملاتی در حوزه انرژی را پوشش دهد؛ تمامی این بازارها از طریق سایت بورس انرژی قابل دسترسی و پیگیری هستند و اطلاعات مربوط به عرضه‌ها، معاملات و قیمت‌ها به تفکیک هر بازار و تابلو منتشر می‌شود؛ در ادامه اجزای تشکیل‌دهنده بورس انرژی را معرفی می‌کنیم:
1- بازار فیزیکی بورس انرژی
در این بازار، کالاهای فیزیکی پذیرفته‌شده در بورس انرژی معامله می‌شوند. بازار فیزیکی، به چند تابلو معاملاتی تقسیم می‌شود که مهم‌ترین آن‌ها به شرح زیر هستند:
- تابلوی برق: برای خرید و فروش برق مصرف‌کنندگان بزرگ و شرکت‌های توزیع
- تابلوی نفت و گاز: شامل نفت خام، میعانات گازی و سایر فراورده‌های هیدروکربوری
- تابلوی سایر حاملهای انرژی: مانند زغال‌سنگ یا سایر منابع انرژی غیرمتداول
معاملات بازار فیزیکی بسته به شرایط عرضه می‌تواند به‌شکل حراج حضوری در تالار، معاملات آنلاین در سامانه یا عرضه یکجا (بلوک) انجام پذیرد.
قراردادهای مورد استفاده در این بازار نیز متنوع هستند که به صورت‌های زیر انجام می‌شوند:
- نقدی (پرداخت نقد و تحویل فوری)
- نسیه (تحویل فوری کالا و پرداخت در موعد توافق‌شده)
- سَلَف (پیش‌پرداخت وجه و تحویل کالا در آینده)
- کشف پریمیوم (تعیین قیمت بر مبنای قیمت‌های جهانی به علاوه/کسر یک پریمیوم توافقی)
خریداران مجاز به انجام معامله در بازار فیزیکی
در بازار فیزیکی بورس انرژی، تنها اشخاص حقوقی دارای کد معاملاتی مجاز به انجام معامله هستند.
- در بازارهای داخلی: آن دسته از اشخاص حقوقی که پروانه بهره‌برداری مرتبط دارند.
- در بازارهای بین‌المللی: آن دسته از اشخاص حقوقی تولیدی و بازرگانی در داخل و خارج از کشور ایران دارند.
2- بازار مشتقه بورس انرژی
این بازار به معاملات اوراق مشتقه مبتنی بر کالاهای انرژی اختصاص دارد؛ انواع قراردادهای قابل معامله در این بازار عبارت‌اند از:
- سلف موازی استاندارد
- قرارداد آتی
- قرارداد اختیار (آپشن)
در این بازار اوراق و گواهی‌های مالی مبتنی بر انرژی از جمله گواهی سپرده کالا، اوراق گواهی ظرفیت و واحدهای صندوق‌های سرمایه‌گذاری کالایی یا پروژه‌ای معامله می‌شود؛ این ابزارها امکان سرمایه‌گذاری در حوزه انرژی را بدون خرید مستقیم کالا فراهم می‌کنند.
3- بازار سایر اوراق بهادار قابل معامله
در این بازار، اوراق و گواهی‌های مالی مرتبط با حوزه انرژی معامله می‌شوند؛ از جمله مهم‌ترین دارایی‌های قابل معامله در این بخش می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- گواهی سپرده کالا
- اوراق گواهی ظرفیت
- واحدهای صندوق‌های سرمایه‌گذاری کالایی یا پروژه‌ای
این ابزارها برای تامین مالی طرح‌های حوزه انرژی یا تسهیل تجارت انرژی طراحی شده‌اند و به سرمایه‌گذاران امکان می‌دهند بدون درگیر شدن مستقیم در بازار فیزیکی، در این حوزه سرمایه‌گذاری کنند.
4- بازار فرعی بورس انرژی
بازار فرعی به معاملاتی اختصاص دارد که خارج از چارچوب‌های استاندارد بازار فیزیکی هستند؛ به بیان دیگر، کالاهای تک‌محموله‌ای یا محموله‌هایی که شرایط پذیرش در بازار فیزیکی را نداشته باشند (مثلاً کیفیت یا استاندارد متفاوتی داشته باشند) در بازار فرعی عرضه و معامله می‌شوند؛ همچنین اگر کالایی قبلاً در بازار فیزیکی پذیرش شده اما به دلایلی شرایط پذیرش را از دست بدهد، امکان عرضه آن در بازار فرعی وجود دارد. هر عرضه در بازار فرعی نیازمند اخذ مجوز از بورس انرژی است و این بازار به نوعی انعطاف بورس را برای معامله کالاهای خاص یا موارد استثنائی نشان می‌دهد.
قراردادهای بورس انرژی
در ادامه انواع قراردادهای بورس انرژی ایران را بررسی می‌کنیم:
- قرارداد نقدی (Spot): این قرارداد در بازار فیزیکی معامله می‌شود و طبق آن پرداخت وجه و تحویل کالا هم‌زمان با انجام معامله صورت می‌گیرد.
- قرارداد نسیه: این نوع قرارداد کالا در زمان معامله تحویل می‌شود، اما بهای آن در تاریخ سررسید و مطابق مقررات تسویه بورس پرداخت می‌گردد. این قرارداد معمولاً برای خریدارانی کاربرد دارد که نیاز به دریافت فوری کالا و پرداخت در آینده دارند.
- قرارداد سلف (Prepaid Forward): بهای کالا هنگام معامله پرداخت می‌شود، تحویل کالا در آینده و در زمان سررسید انجام می‌شود. این دسته قراردادها معمولاً برای تأمین مالی تولیدکنندگان انرژی استفاده می‌شود.
- قرارداد کشف پریمیوم (Premium Discovery Contract): خریدار بخشی از مبلغ را هنگام قرارداد پرداخت می‌کند و مابقی طبق شرایط قیدشده تسویه می‌شود. این قرارداد بیشتر برای کالاهایی مناسب است که نوسان قیمتی جهانی دارند (مثل نفت و فرآورده‌های نفتی).
- سلف موازی استاندارد: پیش‌خرید کالا با پرداخت وجه در زمان قرارداد و تحویل در آینده. امکان انتقال این قرارداد تا پیش از سررسید به دیگران وجود دارد، اما تحویل فقط از طریق فروشنده اولیه انجام می‌شود.
- قرارداد آتی: موافقت برای خرید یا فروش کالا در آینده با قیمت ثابت کنونی؛ هر طرف باید وجوه تضمین نزد اتاق پایاپای بسپارد و بر اساس تغییرات قیمت آن را تعدیل کند.
- قرارداد اختیار (آپشن): اوراقی که اختیار خرید یا فروش کالا را با قیمت مشخص در زمان معینی به خریدار می‌دهد؛ فروشنده بابت این تعهد وجهی دریافت می‌کند و باید تضمین ارائه دهد.
سایت شرکت بورس انرژی
شرکت بورس انرژی ایران تمامی اطلاعات مورد نیاز و اخبار مربوط به بازار انرژی را از طریق در‌گا‌ه رسمی خود به آدرس https://iee.ir/ در اختیار فعالان بازار سرمایه قرار می‌دهد. این اطلاعات شامل موارد زیر می‌شود:
- تابلوی معاملات بازارهای مختلف: بورس انرژی ایران، اطلاعات مربوط به قیمت‌ها، حجم معاملات و سایر مشخصات معاملات انجام‌شده در آن بازارها را نمایش می‌دهد.
- آمار معاملات: اطلاعات مربوط به حجم و ارزش معاملات انجام‌شده در این بازار را در بازه‌های زمانی مختلف ارائه می‌دهد.
- قوانین و دستورالعمل‌ها: مقررات حاکم بر معاملات انجام‌شده در این بازار را مشخص می‌کنند.
چگونه از بورس انرژی خرید کنیم؟
برای انجام معامله در بورس انرژی لازم است کد معاملاتی جداگانه‌ای دریافت شود که متفاوت از کد بورسی سهام است. مراحل اصلی عبارت‌اند از:
- ثبت‌نام در یک کارگزاری دارای مجوز: متقاضی باید مدارک لازم را تکمیل و به یکی از کارگزاری‌های ارائه‌دهنده خدمات بورس انرژی تحویل دهد.
- احراز هویت و بررسی مدارک: کارگزاری پس از دریافت مدارک مانند اساسنامه شرکت، آگهی تاسیس و مدارک هویتی اعضای هیئت مدیره، درخواست کد را به بورس انرژی ارسال می‌کند.
- صدور کد معاملاتی: پس از بررسی صلاحیت‌ها، کد معاملاتی صادر می‌شود و متقاضی می‌تواند از طریق سامانه معاملات کارگزاری سفارش‌گذاری کند.
انجام معاملات در بورس انرژی با کارگزاری کاریزما
همان‌طور که گفتیم برای فعالیت در بورس انرژی، دریافت کد معاملاتی مخصوص این بازار الزامی است و تمام معاملات، صرفاً از طریق کارگزاران دارای مجوز امکان‌پذیر است. کارگزاری کاریزما به‌عنوان یکی از کارگزاران رسمی و معتبر بازار بورس انرژی، خدمات لازم برای ورود و انجام معاملات در این بازار تخصصی را به متقاضیان ارائه می‌دهد؛ برای ثبت‌نام فوری در کارگزاری کاریزما بر روی بنر زیر کلیک کنید.
مدارک مورد نیاز برای ثبت نام در بورس انرژی
مدارک مورد نیاز اشخاص حقوقی ایرانی برای دریافت کد معاملاتی بورس انرژی به شرح زیر است:
- فرم احراز هویت
- فرم درخواست کد معاملاتی اشخاص حقوقی
- بیانیه ریسک
- شرکت‌نامه و اساسنامه
- آگهی روزنامه رسمی تاسیس و تغییرات
- آخرین آگهی تغییرات مدیران و صاحبان امضای مجاز
- کپی برابر اصل مدارک هویتی مدیران و امضاداران
- مجوزها و مستندات فعالیت شرکت
- اطلاعات حساب بانکی مشتری
مدارک مورد نیاز اشخاص حقیقی و حقوقی ایرانی با سرمایه دارای منشا خارجی به شرح زیر است:
- حقیقی: اصل و کپی مدارک هویتی
- حقوقی: روزنامه رسمی تاسیس و تغییرات، آخرین تغییرات مدیران و صاحبان امضای مجاز
مدارک مورد نیاز اشخاص حقیقی و حقوقی خارجی به شرح زیر است:
- حقیقی: اصل و کپی گذرنامه
- حقوقی: مدارک هویتی، مدارک تاسیس و تغییرات شرکت، و اسناد مربوط به اختیارات امضاداران مجاز
ساعت معاملات در بورس انرژی
ساعت معاملات در رینگ داخلی بازار فیزیکی بورس انرژی از ساعت ۹:۳۰ صبح آغاز شده و تا ۱۶:۳۰ همان روز ادامه دارد. در رینگ بین‌الملل نیز معاملات از ۹:۳۰ شروع می‌شوند و بسته به شرایط عرضه، امکان تمدید تا ۱۶:۳۰ یا حتی ۱۷ به بعد وجود دارد. در بازار مشتقه، معاملات اوراق سلف موازی استاندارد برق از ساعت ۸:۳۰ صبح آغاز شده و تا ۱۲:۳۰ ادامه دارد؛ همچنین در بازار برق، زمان انجام معاملات از ۹:۳۰ صبح تا ۱۲ ظهر تعیین شده است.
| ساعت معامله در بورس انرژی ایران | |
| بازار | ساعت |
| رینگ داخلی بازار فیزیکی بورس انرژی | 9:30 الی 16:30 |
| رینگ بین‌المللی | 9:30 الی 17:00 (با قابلیت تمدید) |
| بازار مشتقه | 8:30 الی 12:30 |
| بازار برق | 9:30 الی 12:00 |
انواع ثبت سفارش در بورس انرژی ایران
سفارش‌هایی که به سامانه معاملات بورس انرژی ارسال می‌شوند باید شامل اطلاعاتی مانند نماد معاملاتی، نوع سفارش (خرید یا فروش)، اعتبار زمانی، حجم، شرایط قیمتی و کد معاملاتی باشند. انواع سفارش‌ها عبارت‌اند از:
- سفارش محدود: اجرای سفارش تنها در محدوده قیمت مشخص.
- سفارش با قیمت باز: بدون تعیین قیمت؛ سفارش با بهترین قیمت موجود اجرا می‌شود.
- سفارش باز–محدود: بدون قیمت وارد سیستم شده و در مرحله بازگشایی با قیمت کشف‌شده معامله می‌شود.
- سفارش به قیمت گشایش: در مرحله پیش‌گشایش بدون قیمت ثبت و با قیمت گشایش اجرا می‌شود.
- سفارش متوقف به باز: ابتدا غیرفعال است و پس از فعال‌سازی به صورت سفارش بازار اجرا می‌شود.
- سفارش متوقف به محدود: ابتدا غیرفعال و پس از فعال‌سازی با قیمت مشخص ثبت و اجرا می‌شود.
رینگ معاملاتی در بورس انرژی چیست؟
اصطلاح رینگ در بورس انرژی به بخش معاملات داخلی یا بین‌المللی هر بازار اشاره دارد؛ تمامی بازارهای بورس انرژی دارای دو رینگ معاملاتی (تالار معاملاتی) هستند:
- رینگ داخلی: مخصوص معاملات مربوط به مصرف‌کنندگان و خریداران داخل کشور است و تسویه معاملات عموما به ریال انجام می‌شود.
- رینگ بین‌المللی: به بخشی از بازار گفته می‌شود که معاملات ویژه صادرات در آن انجام می‌شود.
رینگ بین الملل بورس انرژی چیست؟
رینگ بین الملل بورس انرژی بستری برای معاملات صادراتی است؛ یعنی کالاهایی مانند نفت، گاز یا برق که برای فروش خارجی در نظر گرفته شده‌اند، در این رینگ عرضه می‌شوند و خریداران آن می‌توانند شرکت‌های خارجی یا ایرانی دارای مجوز صادرات باشند.
این معاملات به ارزهای خارجی (مثل دلار یا یورو) انجام شده و با رعایت مقررات ارزی کشور، امکان حضور سرمایه‌گذاران بین‌المللی را فراهم می‌کنند. رینگ بین‌الملل، پلی میان بازار داخلی انرژی ایران و مشتریان خارجی است که به صادرات قانونی و شفاف کمک می‌کند.
موضوع فعالیت شرکت بورس انرژی
موضوع فعالیت شرکت بورس انرژی ایران در اساسنامه شرکت بورس انرژی درج شده است؛ مطابق با این اساسنامه، برخی از مهم‌ترین فعالیت‌های این شرکت شامل موارد زیر می‌شود:
- تشکیل و سازمان‌دهی بورس انرژی برای معاملات کالاها و اوراق بهادار مبتنی بر کالا، توسط اشخاص ایرانی و غیرایرانی
- پذیرش کالاها و اوراق بهادار طبق قوانین و مقررات
- تعیین شرایط عضویت، نظارت بر اعضا و تنظیم روابط حرفه‌ای میان آن‌ها
- ایجاد شرایط لازم برای انجام معاملات منصفانه و شفاف
- همکاری با نهادهای مالی مانند شرکت سپرده‌گذاری مرکزی و سایر ارکان بازار سرمایه
- تبادل اطلاعات با نهادهای مرتبط طبق مقررات سازمان بورس
- تحقیق، آموزش و فرهنگ‌سازی برای ارتقای دانش سرمایه‌گذاران در حوزه انرژی
- نظارت بر معاملات برای جلوگیری از تخلف و تضمین شفافیت
- تسهیل معاملات و حفظ کیفیت کالاهای عرضه‌شده از طریق نظارت بر انبارها
مزایای بورس انرژی
پذیرش در بورس انرژی نه‌تنها معاملات را شفاف و رقابتی می‌کند، بلکه مزایای متعددی را برای شرکت‌ها و مصرف‌کنندگان به همراه دارد:
- معافیت مالیاتی: نیروگاه‌هایی که برق خود را در بورس انرژی عرضه می‌کنند از معافیت ۱۰ درصدی مالیات برخوردار می‌شوند.
- تامین مالی آسان: شرکت‌ها می‌توانند با بهره‌گیری از ابزارهای مالی بورس انرژی، منابع مالی خود را تامین کنند.
- کاهش ریسک قیمت: ابزارهای مشتقه مانند قراردادهای آتی و اختیار معامله امکان پوشش نوسانات قیمت را فراهم می‌کنند.
- حذف واسطه‌ها: معاملات در تالار رسمی باعث ارتباط مستقیم بین عرضه‌کننده و مصرف‌کننده می‌شود و هزینه‌های واسطه‌گری را کاهش می‌دهد.
- جلوگیری از انحصار: فضای رقابتی بورس امکان حضور تولیدکنندگان متعدد را فراهم کرده و انحصار را محدود می‌سازد.
- صرفه‌جویی در هزینه‌ها: هزینه‌هایی مانند بازاریابی و حمل‌ونقل در بستر بورس به حداقل می‌رسد.
- استانداردسازی و کیفیت کالا: قراردادها تحت نظارت منعقد می‌شوند و فقط کالاهای با کیفیت و استاندارد در بازار پذیرش می‌شوند.
معایب بورس انرژی ایران
با وجود مزایایی همچون معافیت مالیاتی و شفافیت ساختاری، بورس انرژی با برخی چالش‌های مهم روبه‌رو است:
- نوسان بالا: قیمت حاملهای انرژی به‌شدت متأثر از شرایط بین‌المللی، تحریم‌ها و سیاست‌های داخلی است.
- ریسک‌های سیاست‌گذاری: تغییرات ناگهانی در نرخ ارز، تعرفه صادرات یا نرخ‌گذاری دولتی، ثبات شرکت‌ها را تهدید می‌کند.
- شفافیت ناقص: اطلاعات برخی معاملات به‌طور کامل منتشر نمی‌شود و ممکن است اعتماد سرمایه‌گذاران را کاهش دهد.
- نقدشوندگی پایین: برای برخی کالاها، بازار عمق کافی ندارد و انجام یا خروج از معامله دشوار است.
- نیاز به دانش تخصصی: معاملات در این بازار نیازمند آشنایی با انرژی و ابزارهای مالی مشتقه است.
- محدودیت برای افراد حقیقی: بیشتر معاملات بورس انرژی فقط برای اشخاص حقوقی امکان‌پذیر است.
جمع‌‌بندی
بورس انرژی به عنوان چهارمین بازار بورس کشور از سه بخش بازار فیزیکی، بازار مشتقه و بازار فرعی تشکیل می‌شود و در حوزه معاملات حاملهای انرژی فعالیت می‌کند تا فرآیندی ساختاریافته را برای خرید و فروش آن‌ها ایجاد کند؛ از مزایای این بازار، می‌توان به معافیت مالیاتی، تضمین استاندارد بودن و کیفیت کالاهای مورد معامله و غیره اشاره کرد. برای ورود به این بازار باید کد معاملاتی اختصاصی دریافت کرد و تنها اشخاص حقوقی می‌توانند در رینگ داخلی بازار فیزیکی فعالیت کنند. علاقه‌مندان برای کسب اطلاعات به‌روز درباره زمان عرضه‌ها و ساعت‌های معاملات باید به سامانه رسمی بورس انرژی ایران مراجعه کنند.
سوالات متداول
بورس انرژی ایران یک بازار مالی تخصصی است که برای معامله حاملهای انرژی مثل برق، نفت، گاز طبیعی، فرآورده‌های نفتی و اوراق بهادار مبتنی بر آن‌ها ایجاد شده است؛ در این بازار، قیمت‌ها بهصورت شفاف و رقابتی و تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار کشف می‌شود.
بله، برای انجام معامله در بورس انرژی، نیاز به دریافت کد معاملاتی مخصوص این بازار دارید.
کالاهای بسیاری از جمله انواع سوخت جت، هیدروژن، اشکال مختلف نفت خام، گازهای طبیعی، تمامی میعانات گازی و غیره در بورس انرژی عرضه می‌شود.
شرکت بورس انرژی ایران در سال ۱۳۹۱ بهصورت رسمی تأسیس و فعالیت خود را در قالب چهارمین بورس کشور آغاز کرد. هدف اصلی آن، ایجاد بستر شفاف برای کشف قیمت و معامله حاملهای انرژی در داخل و خارج از کشور است.
در بورس کالا، عمدتاً کالاهای فیزیکی مثل فلزات، محصولات کشاورزی و پتروشیمی معامله می‌شوند؛ اما در بورس انرژی تمرکز اصلی بر حاملهای انرژی (برق، نفت، گاز، فرآورده‌های نفتی) و اوراق مبتنی بر آن‌ها است. از نظر سازوکار، هر دو زیر نظر سازمان بورس فعالیت می‌کنند؛ اما نوع دارایی و مقررات تخصصی آن‌ها متفاوت است.
در بازار فیزیکی داخلی معمولاً فقط اشخاص حقوقی دارای مجوز (مثل نیروگاه‌ها، پالایشگاه‌ها، صنایع بزرگ) می‌توانند خرید و فروش انجام دهند؛ در رینگ بین‌الملل و برخی بازارهای اوراق با توجه به مقررات، اشخاص حقیقی و حقوقی ایرانی و خارجی می‌توانند در چارچوب ضوابط مشخص وارد معاملات شوند.
