صنعت پتروشیمی از صنایع مادر و اشتغال‌زا است که به‌عنوان منبع تغذیه سایر بخش‌ها، می‌تواند نقش اساسی را در اقتصادکشورهای در حال توسعه ایفا نماید. به همین ترتیب صنعت پتروشیمی در ایران یکی از صنایع مهم و استراتژیک بوده که بخش عمده صادرات غیرنفتی را به خود اختصاص داده است. این صنعت با توجه به مزیت رقابتی می‌تواند وابستگی کشور به خام فروشی نفت را کاهش دهد. در این تحلیل به بررسی و تحلیل صنعت پتروشیمی و آشنایی کامل با مفاهیم و زنجیره تولید و شرکت‌های فعال در این صنعت خواهیم پرداخت.

تعاریف و مفاهیم مهم در زنجیره پتروشیمی

واژه پتروشیمی از ترکیب دوکلمه پترول و شیمی تشکیل شده و معنی لغوی آن مواد شیمیایی حاصله از نفت است. به طور کلی مواد پتروشیمی به آن گروه از محصولات اطلاق می‌شود که از طریق تغییر شکل یا فعل و انفعلات شیمیایی قسمتی از هیدروکربورهای نفت یا گاز طبیعی با سایر مواد تهیه می‌شوند.

تولید محصولات پتروشیمی به گونه‌ای است که معمولاً یک واحد اصلی در بالادست، ماده اولیه واحدهای دیگر را تولید می‌کند، مثلاً واحد الفین با تولید اتیلن و پروپیلن نیاز واحدهای پلی اتیلن را تأمین می‌کند. به این ترتیب صنایع پتروشیمی را به سه دسته ی بالادستی (نزدیک به مواد  اولیه)،‏ میان دستی، و پایین دستی (نزدیک به محصولات نهایی) تقسیم می کنند. البته این تقسیم‌بندی کلی بوده و از این لحاظ مرز ثابتی بین مجتمع‌های پتروشیمی وجود ندارد. یک مجتمع پتروشیمی می‌تواند تلفیقی از محصولات پایه‌ای میانی و نهایی تولید کند و بخشی از تولیدات خود را هم در فرایندی دیگر مصرف نماید.

صنایع پایه (بالا دستی): صنایع بالادستی پتروشیمی، صنایع تولیدکننده محصولات پتروشیمی هستند که به طور مستقیم خوراک آنها از هیدروکربورهای نفت یا گاز طبیعی تأمین می‌شود. این صنایع محصولاتی مانند اتیلن، پروپیلن، متانول، آمونیاک و … را تولید می‌کنند. صنایع میانی: این صنایع خوراک خود را ازمحصولات صنایه پایه تأمین می‌کنند. انواع پلیمرها از قبیل پلی ‎اتیلن،‏ پلی پروپیلن‌‌، پی‌ وی‌سی از جمله محصولات تولیدی این صنایع هستند. صنایع تکمیلی (پائین دست): صنایع تکمیلی پتروشیمی صنایعی هستند که مواد اولیه خود را مستقیم از صنایع بالادست و میانی پتروشیمی تأمین می‌کنند و در اغلب موارد محصول تولیدی خود را به صنایع مصرفی و مصرف کننده نهایی تحویل می‌دهند. صنایع پلاستیکی، شوینده ها، رنگ و رزین و … در این گروه قرار می‌گیرند.

هرکدام از شرکت‌های پتروشیمی به احتمال زیاد برحسب محصولات تولیدی خود در یکی این دسته‌بندی‌ها قرار می‌گیرد که در جدول زیر شاهد این دسته‌بندی هستیم.

تقسیم بندی صنعت پتروشیمی برمبنای محصول

به طور کلی محصولات پتروشیمی به پنج گروه اصلی پلیمرها، محصولات شیمیایی، آروماتیک ها، سوخت‌ها و مواد هیدروکربوری،‏ کودها و سموم قابل طبقه‌بندی است.

آروماتیک ها: مهمترین ترکیبات تجاری از شاخه هیدروکربن‌های حلقوی، آروماتیک‌ها هستند و بنزن معروف‌ترین ترکیب این گروه است. نامگذاری آروماتیک به این شاخه از ‎ترکیبات هیدروکربنی به علت جداسازی گروهی از ترکیبات اشباع نشده است که بوی هیدروکربن می‌دهد و نام آروماتیک که به معنی «بودار» است، بر این ترکیبات گذارده شد. ازجمله محصولات این گروه می‌توان از بنزن، تولوئن و زایلین نام برد.

برای آشنایی کامل با گروه‌ آروماتیک کلیک نمایید

الفین‌ها: از هفت محصول پایه اصلی پتروشیمی سه محصول یعنی پروپیلن، اتیلن و بوتادین جزء محصولات الفینی هستند. لوله‌های آب، انواع پلیمرها مورد استفاده در پزشکی، انواع محصولات مورد استفاده بسته‌بندی، قطعات لازم در صنایع خودروسازی و بسیاری از اشیائی که ما به اسم پلاستیک آنها را می‌شناسیم بر پایه اتیلن و پلی اتیلن‌ها هستند که همه آنها الفینی هستند.

پلیمرها: پلیمر به موادی گفته می‌شود که از مولکول‌های بسیار بزرگ (ماکرو مولکول) درست شده‌اند. این مولکول‌های بزرگ از تکرار و اتصال واحدهای کوچک‌تر (منومر) تشکیل شده‌اند. بنا به نوع و تعداد منومرها و همچنین چگونگی تکرار و طرز قرار گرفتن آنها در ابعاد مختلف در هر پلیمر مواد پلیمری با خواص گوناگون تولید می‌شود. پلیمرها در صنعت پتروشیمی، به پلیمرهای اساسی و مهندسی دست‌بندی می‌شوند. عمده پلیمرهای پرمصرف در صنعت پتروشیمی، شامل پلی اتیلن، پلی پروپیلن پلی اتیلن ترفتالات، پلی وینیل کلراید، پلی استایرن و اکریلونیتریل بوتادین استایرن است. کودها: این گروه محصولات شامل اوره، آمونیاک، دی‌آمونیوم فسفات، نیترات آمونیوم و سولفات آمونیوم بوده که عمدتا در بخش کشاورزی استفاده می‌شوند.

مقاله پیشنهادی: تحلیل بنیادی کرماشا

مواد شیمیایی: محصولات این گروه تنوع بسیار زیادی دارند و شامل انواع اسیدها، الکل‌ها، گازها و … می‌باشند. سوخت ها: پروپان، بوتان و پنتان از محصولات میانی هستند که علاوه بر مصرف سوخت به عنوان خوراک نیز مورد استفاده قرار می گیرند.

خوراک واحدهای پتروشیمی

مایعات گاز طبیعی یا NGL (Natural Gas Liquids)‏: مایعات گاز طبیعی معمولاً همراه با تولید گاز طبیعی حاصل می‌شود، یعنی گازهای سبک‌تر در اثر تغییرات دما و فشار به مایع تبدیل می‌شود. مایعات گاز طبیعی به وسیله دستگاه‌های جداساز در میادین و یا پالایشگاه‌های گاز از گاز طبیعی جدا می‌شود. مایعات گاز طبیعی را نباید با گاز طبیعی مایع شده اشتباه کرد، مواد متشکله در مایعات گاز طبیعی عبارت است از اتان، گاز مایع (پروپان و بوتان) بنزین طبیعی و کاندنسیت که درصد هرکدام بستگی به نوع گاز طبیعی و امکانات بهره برداری دارد. گاز مایع LPG (Liquefied Petroleum Gas) : هیدرو کربن‌های سبک هستند که در شرایط عادی دما و فشار به صورت گاز هستند ولی در اثر افزایش فشار و یا کاهش دما به حالت مایع درمی آیند. گاز مایع از پروپان و بوتان تشکیل شده است. ‏گاز ترش و شیرین (Sour and Sweet gas): گاز شیرین، گاز طبیعی است که دارای مقدار اندکی از ترکیب‌های گوگردی می‌باشد و می‌تواند بدون آنکه از پیش پالایش شود به مصرف برسد در حالی که گاز ترش دارای اسید سولفیدریک و دیگر ترکیب‌های خورنده گوگردی است و پیش از مصرف نیاز به پالایش دارد. گاز غنی: گاز تولیدی از مخزن که علاوه بر گاز متان حاوی هیدروکربن‌های سنگین‌تر از متان باشد و هنوز جداسازی بر روی آن صورت نگرفته باشد را گاز غنی می‌گویند. گاز طبیعی(natural gas): مخلوطی از هیدروکربورهای سبک مانند متان، اتان، پروپان، بوتان و مقدار کمی هیدروکربورهای سنگین‌تر همراه مقادیری ازت، اسید سولفیدریک و گاهی مقدار ناچیزی هلیم حاصل از منابع زیرزمینی، گاز طبیعی نامیده می‌شود. تقریباً همیشه درصد متان در گاز طبیعی بیشتر از سایر هیدروکربورهاست. نفت میعانی (کاندنسیت): هیدروکربورهایی هستند که در شرایط درونی مخازن زیرزمینی به صورت گازند ولی در شرایط عادی روی زمین به صورت مایع درمی‌آیند و به طور عمده شامل پنتان‌ها و فرآورده‌های سنگین‌تر هستند.

برای مشاهده زنجیره کامل محصولات از  حاصل از نفت و گاز اینجا کلیک کنید

معرفی شرکت های گروه شیمیایی

در جدول زیر به معرفی شرکت‌های گروه شیمایی که نمادشان در بازارسرمایه معامله می‌شود پرداخته شده است. در این جدول منظور از درصد محصولات اصلی و مواد اولیه، سهم از فروش هر محصول در سال 1401 می‌باشد.

در این لیست شاهد دسته‌بندی شرکت‌های فعال در گروه شیمیایی‌ها به 10 دسته متانول، دوده‌ای، آروماتیکی، اوره و آمونیاک، شوینده، رنگ و رزین، الفین، سوخت و پلیمری، سرمایه‌گذاری، تولیدکننده کلر و سایر هستیم و وضعیت فعالیت و محصولات تولیدی هرگروه بر حسب وزن از فروش کل مورد بررسی قرار گرفته است.

مقاله پیشنهادی: تحلیل و بررسی سودآوری شصدف

مقایسه عملکرد نماد گروه شیمیایی

در این جدول به مقایسه نمادهای شیمیایی براساس برخی آیتم‌های مهم موثر در این گروه پرداختیم که در ادامه به معرفی هر آیتم و دلیل انتخاب آن خواهیم پرداخت.

فروش سال 1401: در این سرفصل فروش تجمیعی ماه منتهی به اسفند 1401 شرکت‌ها گزارش شده است. با توجه به سال مالی شرکت مورد نظر این رقم ممکن است فروش 12 ماهه، 3 ماهه یا … باشد. درصد صادرات: در گزارش ماهانه منتشر شده منتهی به اسفند 1401، میزان فروش تجمیی صادراتی به کل فروش در این بخش گزارش شده است که این آیتم می‌تواند دید مناسبی برای تحلیل شرکت‌ها در مواقع تغییرات قیمتی دلار به سرمایه‌گذاران بدهد. نسبت مواد مستقیم مصرفی به کل بهای تمام شده: در بخش قبلی مواد اولیه خریداری شده شرکت به صورت وزنی نشان‌داده شده. حال در این بخش به منظور فهم وزن مواد مستقیم خریداری شده از کل بهای تمام شده و تاثیر در حاشیه سود شرکت، این آیتم گزارش شده است که از تقسیم بهای مواد مستقیم مصرفی به کل بهای تمام شده در دوره مالی مورد نظر حاصل شده است. لازم به ذکر است با توجه به تفاوت در سال مالی و گزارش دهی‌های متفاوت شرکت‌ها، در جدول فوق بعضا مجاب به استفاده از دوره‌های متفاوت شده است. حاشیه سود 1401: حاشیه سود می‌تواند به عنوان یکی از عناصر کلیدی در مقایسه‌ شرکت‌های فعال در یک صنعت و پیدا کردن شرکت‌هایی که با مدیریت بهتر توانسته‌اند سودآوری بهتری داشته باشند، موثر باشد. درصد پوشش سود سال مالی قبل: این آیتم از تقسیم سود خالص گزارش 9 ماهه 1401 این شرکت‌ها به سود خالص 12 ماهه سال قبل حاصل شده است. پس در این مقایسه شرکتی که سال مالی آن منتهی به آذر ماه است، سود 12 ماهه امسال با سال قبل مقایسه شده در حالی که در شرکت‌های با سال مالی منتهی به اسفند، سود 9 ماهه سال جاری با سود 12 ماهه سال قبل مقایسه شده است. سود انباشته و سود خالص: با توجه به این موضوع که شرکت‌های دارای زیاد انباشته توانایی تقسیم سود خود را ندارند و همچنین شرکت‌هایی که بعضا سود انباشه بالایی دارند، گاها بیشتر از سود دوره تقسیم خواهند داشت. پس مشاهده شرکت‌هایی که سود انباشته بالایی دارند می‌تواند در انتخاب گزینه‌های سرمایه‌گذاری ایده آل نقش اساسی داشته باشد. در این جدول سود انباشه و سود خالص دوره شرکت‌ها به آخرین سرمایه تقسیم و به ازای هر سهم گزارش شده است. درصد تقسیم سود: در نهایت درصدی که شرکت در دوره قبل به سهامداران پرداخت نموده ارائه شده است. به طبع به دلیل عدم تشکیل مجامع در زمان تدوین گزارش، این آیتم برای شرکت‌های با سال مالی منتهی به آذر ماه، برای سال مالی 1401 و برای سال مالی منتهی به اسفندماه، سود تقسیمی سال 1400 می‌باشد. لازم به ذکر است با توجه به تئوری‌های رفتاری، شرکتی که درصد تقسیم سود بالایی دارد معمولا در بین سهامداران از اقبال بیشتری برخوردار خواهد بود.

مقاله پیشنهادی: بررسی نمادی مهم از صنعت دوده

مراحل توسعه صنعت پتروشیمی در ایران

در جدول زیر مراحل توسعه صنعت پتروشیمی و دوره‌های احداث شرکت‌ها ارائه شده است.

ظرفیت تولید صنعت پتروشیمی در ایران

ظرفیت اسمی تولید صنعت پتروشمی بر حسب آمار مرکز پژوهش‌ها به شرح جدول زیراست که میزان رشد آن در هر دوره نشان داده شده است.

همانطور که از نمودار فوق نیز برداشت می‌شود عمده توسعه صنعت پتروشیمی در  بین سال‌های 84 تا 89 انجام شده و به تازگی برحسب سیاست‌های دولت مبنی برعدم خام فروشی، شاهدیم که سرمایه‌گذاری در این صنعت افزایش یافته است. البته این افزایش به میزانی نیست که بتواند نیازهای کشور را جوابگو باشد و همچنان سرمایه‌گذاری و ایجاد زیرساخت‌ها در این حوزه را جزو اولویت‌های سرمایه‌گذاری در کشور قلمدار کرده است.

بازدهی تاریخی نماد های گروه شیمیایی

در تصویر زیر بازدهی 3 ماهه، 3 ساله و 5 ساله گروه شیمیایی منتهی به 17 اردیبهشت 1402 نمایش داده شده است.

در مقایسه نمادهای این گروه‌ها با توجه به این که برخی از نمادها در سال 1399 در سقف تاریخی خود بوده و بعضا بیشتر از ارزش واقعی خود معامله می‌شدند. پس مقایسه بازدهی 5 ساله ( بازدهی نسبت به وضعیت تعادلی نمادها) می‌تواند ملاک بهتری برای سنجش عملکرد این شرکت‌ها باشد.

مقاله پیشنهادی: تحلیل و برآورد سود پتروشیمی نوری