دامنه نوسان چیست و محدودیت آن در بورس چقدر است؟

در بازارهای مالی برای حفظ ثبات در عرضه و تقاضا، قوانین و ابزارهایی داریم که از جملۀ آن‌ها می‌توان به توقف معاملات و دامنه مجاز نوسان اشاره کرد. اما دامنه نوسان چیست؟

به طور خلاصه، دامنه نوسان یکی از اصطلاحات بورسی مهم و ابزاری است که از تلاطم و تصمیمات هیجانی در بازار بورس جلوگیری و بازار را کنترل می‌کند. اما کار به همینجا ختم نمی‌شود. در این مطلب از کاریزما لرنینگ، کامل توضیح می‌دهیم که دامنه نوسان چیست و چه کاربرد و اهمیتی در بورس ایران دارد.

دامنه نوسان چیست و چه کاربردی در بورس دارد؟

در تعریف دامنه نوسان باید گفت دامنه نوسان حداقل و حداکثر قیمتی است که یک دارایی (مانند یک سهم در بورس) می‌تواند در طول یک دورۀ زمانی (مثلاً در طول یک روز) معامله شود. قیمت هر سهم در بورس ایران در طول هر روز معاملاتی، می‌تواند مقدار مشخصی نسبت به روز قبل جابه‌جا شود که به این جابه‌جایی، دامنه نوسان می‌گویند.

چرا دامنه نوسان در بورس اهمیت دارد؟

در خصوص مزایا و معایب وجود دامنه نوسان در ادامه بیشتر صحبت خواهیم کرد؛ اما به طور کلی سازمان بورس به عنوان یک سازمان ناظر، وظیفه دارد جلوی هرگونه سوءاستفاده را بگیرد و اجازه ندهد بازار سهام از حالت طبیعی خارج شود.

به همین دلیل، در صورت مشاهده‌ی هرگونه فعالیت خارج از عرف، یا پیشامد‌های مختلف، فوراً معاملات متوقف و نظارت‌ها بیشتر می‌شوند. دامنه نوسان یکی از ابزارهای نظارتی سازمان بورس است که با استفاده از این ابزار، بازار سهام کنترل می‌شود و تصمیمات هیجانی سهامداران به حداقل ممکن می‌رسد.

اینکه چرا در بورس ایران دامنه نوسان داریم، دلایل دیگری نیز دارد. از جمله این دلایل می‌توان به سه مورد زیر اشاره کرد:

• دامنه نوسان جلوی دستکاری قیمت توسط سهامداران بزرگ را می‌گیرد. هیچ سهامداری نمی‌تواند با خرید یا فروش‌های سنگین، قیمت را به سمت دلخواه بکشاند.
• قیمت واقعی سهم کشف می‌شود. وقتی قیمت یک سهم به‌قدری افزایش یا کاهش می‌یابد که به محدودۀ دامنه نوسان نزدیک می‌شود، معاملات متوقف می‌شوند و سهامدار فرصت تفکر و بررسی بیشتر را دارد تا دچار تصمیمات هیجانی در بازار نشود.
• تغییرات قیمت سهم محدود می‌شود و جلوی هیجانات عجیب و غریب در بازار گرفته می‌شود.

محدودیت دامنه نوسان چیست و چقدر است؟

برای مشاهده دامنه نوسان یک نماد می‌توانید به سامانه‌ معاملاتی کارگزاری کاریزما (به صورت عددی نمایش داده می‌شود) یا وب‌سایت TSETMC مراجعه کنید. دامنه نوسان شرکت‌های مختلف به بازاری که در آن معامله می‌شوند، بستگی دارد. در جدول زیر می‌توانید دامنه نوسان سهام و حق تقدم معامله‌شده در بازارهای بورس و فرابورس را مشاهده کنید.

برای قراداد‌های آتی نیز دامنه نوسان داریم. با مراجعه به سایت بورس کالای ایران، می‌توانید در بخش قراردادهای آتی، دامنه نوسان مربوط به هر قرارداد را مشاهده کنید.

محدودیت نوسان قیمت چگونه محاسبه می‌شود؟

دامنه نوسان بر اساس قیمت نهایی روز قبل تعیین می‌شود. اگر به تابلوی بورس توجه کنید، قیمت‌های مختلفی برای یک سهم داریم:

• قیمت آغازین: اولین قیمتی که سهم مورد نظر اولین معامله را با آن شروع کرده است.
• قیمت پایانی: قیمت آخرین معامله انجام‌شده در آن سهم در انتهای روز را نشان می‌دهد.
• کمترین و بیشترین قیمت: قیمت‌های حداقلی و حداکثری مربوط به یک سهم هستند.

قیمت نهایی یک سهم از میانگین وزنی معاملات انجام‌شده در طول روز به‌دست می‌آید. قیمت به‌دست‌آمده معیار تعیین دامنه نوسان سهام در روز بعد است. در هر روز کاری در بورس، دامنه نوسان مثبت و منفی ۵ درصد، بر اساس قیمت روز قبل لحاظ می‌شود.

در چه صورت حذف دامنه نوسان را خواهیم داشت؟

برای دامنه نوسان، سه مورد استثناء داریم. حذف دامنه نوسان بورس در این شرایط اتفاق می‌آفتد:

• اگر برای یک سهم افشای اطلاعات با اهمیت نوع الف داشته باشیم، هنگام باز شدن بازار، قیمت سهم هیچ دامنه نوسانی ندارد و بدون محدودیت می‌تواند معامله شود.
• در صورت برگزاری مجمع سالانه با هدف تقسیم سود یا تصویب صورت‌های مالی، قیمت سهم در روز باز شدن بدون محدودیت دامنه نوسان باز خواهد شد.
• اگر معاملات یک سهم به دلیل افزایش سرمایه یک شرکت متوقف شوند، در روز ابتدایی باز شدن سهم، معاملات بدون نوسان قیمت خواهند بود.

در این شرایط بهتر است کاملاً هوشیارانه عمل کنیم و مراقب باشیم تا حذف محدودیت دامنه نوسان منجر به ضرر و از دست رفتن سرمایه نشود!

آیا بورس سایر کشورها هم دامنه نوسان دارد؟

برای پاسخ به این سوال، باید به همان فلسفه‌ی حضور سازمان بورس به عنوان سازمان ناظر برگردیم. اگر قرار باشد نهادهای نظارتی بر بازار و اتفاقات آن تمرکز و با مسائل خارج از عرف مقابله کنند و بازار را به حالت عادی برگردانند، آنگاه بله، قطعاً در سایر کشورها دامنه نوسان داریم. اما سوال اینجاست که دامنه نوسان بازاری مانند بورس آمریکا همانند ایران است؟

با بررسی منابع و مطالعۀ بیشتر متوجه خواهیم شد که در بازارهای جهانی، دو نوع محدودسازی یا به عبارتی همان دامنه نوسان داریم:

• Circuit Breakers (قطع‌کننده مدار)
• Limit Up / Down (محدودسازی دامنه حرکت قیمت)

عبارت “Circuit Breakers” به چه معناست؟

معروف‌ترین واژه یا معادل دامنه نوسان در سایر بازارهای مالی، عبارت “Circuit Breakers” یا در ترجمۀ تحت‌اللفظی «قطع‌کننده مدار» است. از این مفهوم بیشتر در بازار سهام آمریکا استفاده می‌شود و به زمانی اشاره دارد که شاخص‌های مهم (و نه سهام) مانند داو جونز، نوسان بیش از حد داشته باشند.

منظور از نوسان بیش از حد چیست؟

منظور از نوسان در اینجا این است که شاخص‌های مهم 7، 10، 13 یا 20 درصد نوسان داشته باشند.‌ این چهار عدد بیانگر چهار سطح از نوسان در بازار بورس آمریکا است و در هر سطح تصمیمات مختلفی از سوی سازمان‌های ناظر گرفته می‌شود.

پویایی دامنه نوسان مهمترین ویژگی بازار سهام آمریکا است. به عبارت بهتر، در صورتی که شاخص‌ها شدیداً نوسان کنند، محدودیت‌های مختلفی بر بازار سهام در ساعت‌های مختلف اعمال می‌شود. برای مثال، در 30 دقیقه‌ی ابتدایی باز شدن بازار، یا در ساعت پایانی معاملات، خرید و فروش سهام‌ (البته نه تمام سهم‌ها) محدود می‌شود.

هیچ‌یک از این محدودیت‌ها دائمی نیستند و روی تمام بازار اعمال نمی‌شوند. گاهی ممکن است برای 10 دقیقه اجازه‌ی معامله از همه سلب شود، اما زمانی که شرایط عادی شد، تمام محدودیت‌ها فوراً برداشته می‌شوند.

منظور از “Limit Up / Down” چیست؟

این اصطلاح در بازار آتی (فیوچرز) بیشتر کاربرد دارد. زمانی که لیمیت آپ یا عکس آن را در بازار داریم، نوسان قیمت به 5 تا 10 درصد محدود می‌شود.

البته این محدودیت‌ها، برعکس بورس ایران همیشگی و هر روز نیست. ضمناً باید به این نکته توجه داشته باشیم که 5 یا 10 درصد نوسان در بورس آمریکا به هیچ عنوان قابل مقایسه با 5 درصد نوسان در بورس ایران نیست! این موضوع نشان می‌دهد در بورس آمریکا، در شرایط بحرانی، محدودیت دامنه نوسان فعال می‌شود و در حالت عادی خبری از سخت‌گیری‌های عجیب و غریب نیست!

تاریخچۀ محدود شدن نوسان قیمت در بازارهای جهانی

محدودیت دامنه نوسان اولین بار در سال 1987 اعمال شد؛ جایی که شاخص داو جونز 22 درصد ریزش کرد! از سال 2000 به بعد نیز چندین بار محدودیت دامنه نوسان در بورس آمریکا اعمال شده است:

• یازده سپتامبر 2001
• نوسانات بازار در سال 2008
• سال 2013
• سال 2015

مزایا و معایب دامنه نوسان چیست؟

بحث بر سر مزایا و معایب وجود دامنه نوسان همواره برقرار بوده است. در این بخش هم به مزایا و هم به نقاط ضعف دامنه نوسان در بورس می‌پردازیم.

مزایای دامنه نوسان چیست؟

گاهی اخباری در بازار منتشر می‌شود که به دنبال این اخبار، ممکن است گروهی از سرمایه‌گذارها تصمیمات عجیبی بگیرند. در این حالت اگر دامنه نوسان نداشته باشیم و حداقل و حداکثر قیمت روزانه‌ برای یک سهم تعریف نشده باشد، این احتمال وجود دارد که بخش مهمی از سرمایه یک سرمایه‌گذار تنها در یک روز از دست برود!

مطلب مهم بعدی این است که بعضی از شرکت‌هایی که در تابلوی قرمز بازار پایه فرابورس معامله می‌شوند، ورشکسته هستند. ریسک سرمایه‌گذاری در این شرکت‌ها بسیار بالا است! تنها محدودیت جدی دامنه نوسان باعث می‌شود سرمایه‌گذارها ضررهای شدیدی را متحمل نشوند.

وجود دامنه نوسان به سهامدار‌های بزرگ این اجازه را نمی‌دهد که بتوانند با سرمایۀ زیاد تغییرات بزرگی را در جهت دلخواه خود در بازار رقم بزنند. همچنین همانطور که قبلاً اشاره‌ای کردیم، از دامنه نوسان برای کشف قیمت واقعی سهام نیز استفاده می‌شود. در شرایط حساس، دامنه نوسان جلوی تلاطم‌های شدید در بازار را می‌گیرد.

کاهش ریسک معاملات، به ویژه برای معامله‌گران تازه‌وارد نیز دیگر مزیت دامنه نوسان است تا آن‌ها در طول روز بیش از مقدار مشخصی ضرر نکنند!

این نکته را نیز مد نظر داشته باشید که عدد مثبت و منفی 5 درصد، مقدار کمی نیست که هر کسی بتواند با چند خرید و فروش، قیمت سهم را تا این حد جابه‌جا کند! اما در هر حال، دامنه نوسان همیشه منتقدان خود را داشته است.

معایب محدودیت دامنه نوسان در بورس چیست؟

مهمترین نقطه ضعف دامنه نوسان در بورس ایران این است که این محدودیت همیشه وجود دارد و جلوی رشد سهم را می‌گیرد. با بررسی بازارهای جهانی، برای مثال سهام انویدیا (NVIDIA Corp)، می‌بینیم که در طی رشد 600 درصدی این سهم، هرگز محدودیتی بر این سهم اعمال نشده است.

محدودیت دامنه نوسان باعث کاهش ارزش معاملات در بورس نیز می‌شود، و این موضوع قطعاً اعتماد به بازار سهام را کمرنگ می‌کند. توصیه می‌کنیم مقاله‌ی زیر را بخوانید تا به عمق این داستان بهتر پی ببرید.

قبل از ادامه‌ی مطلب، بهتر است با اصطلاحی به نام حجم مبنا آشنا شویم. حجم مبنا به حداقل تعداد سهامی گفته می‌شود که باید در طول یک روز معامله شود تا قیمت یک سهم بتواند نوسان مثبت یا منفی داشته باشد. حال ارتباط بین دامنه نوسان و حجم مبنا چگونه است؟

ارتباط بین حجم مبنا و دامنه نوسان

تا حجم مبنا پر نشود، قیمت سهم روی تابلو تغییر نمی‌کند. پر شدن حجم مبنا و تغییر قیمت منوط به فعالیت معامله‌گران در بازار است.

زمانی که دامنه نوسان محدود است، برای مثال محدود به مثبت و منفی 2 درصد، معامله‌گرها و به خصوص کسانی که در طول روز نوسان‌گیری می‌کنند، دیگر تمایلی به فعالیت در بازار نشان نمی‌دهند. در این شرایط حجم مبنا پر نمی‌شود و قیمت سهم تغییری نمی‌کند و بازار از رونق می‌اُفتد. بنابراین می‌‌توان اینگونه نتیجه گرفت که محدودیت دامنه نوسان بازار را از رمق می‌اندازد.

آخرین تغییرات را در این بخش بخوانید …

دامنه نوسان در شرایط مختلف تغییر می‌کند. ما همواره اطلاعیه‌های سازمان بورس و اوراق بهادار را رصد می‌کنیم و آخرین تغییرات دامنه نوسان را در همین مطلب به اطلاع شما می‌رسانیم.

آخرین خبرها حاکی از آن است که پیرو برگزاری جلسه هیئت مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار، مقرر شد از روز شنبه 21 مهر ماه 1403، براساس بند ۱۱ ماده ۷ قانون بازار اوراق بهادار، با هدف حمایت از حقوق سهامداران، دامنه نوسان همه نمادهای سهام و حق تقدم سهام و صندوق‌های سهامی مختلط قابل معامله در بازارهای بورس و فرابورس به مثبت و منفی 3 درصد افزایش یابد.

دامنه نوسان: دوست سهامدار یا مانعی برای کسب سود؟!

دامنه نوسان به محدودیت افزایش یا کاهش قیمت یک سهم در طول یک روز معاملاتی اشاره دارد که معمولاً در بورس این مقدار برابر با 5 درصد مثبت و منفی است. هدف از وجود دامنه نوسان، کنترل و نظارت بر بازار است. با وجود دامنه نوسان، هیچکس نمی‌تواند از قدرت یا سرمایۀ خود سوءاستفاده کند و قیمت یک سهم را به دلخواه تغییر دهد.

اتفاقات خارج از بورس نیز مانند احتمال وقوع جنگ، تاثیر محدودی بر بورس خواهند گذاشت. در حالی که دامنه نوسان مزایای زیادی دارد، همواره انتقادها به این محدودیت در بورس ایران زیاد بوده است. مهمترین نقد به دامنه نوسان این است که این محدودیت جلوی رشد بسیاری از سهم‌ها را گرفته است و چرا همیشه محدودیت دامنه نوسان داریم؟

با بررسی وضعیت فعلی و در نظر گرفتن پارامترهای مختلف، به نظر می‌رسد در حال حاضر محدودیت دامنه نوسان بیشتر تبدیل به ابزاری برای کنترل و شاید دخالت بیش از حد در روند بازار شده است. تجربه‌هایی مانند بازار کریپتو که هیچ محدودیتی ندارد، نشان داده در میان‌مدت خرد جمعی مشارکت‌کنندگان، بازار را به تعادل برمی‌گرداند و آنطور که به نظر می‌رسد نیازی به کنترل و سخت‌گیری بیش از حد نیست. ​

سوالات متداول