تحلیل جامع صنعت پالایشی

مقدمه

صنعت نفت و گاز جزو صنایع مادر برای کشور محسوب شده و هرگونه تحول در این صنعت بر روی سایر صنایع نیز تاثیرگذار است. در این تحلیل مفاهیم صنعت پالایشی به صورت ساده و جامع تشریح شده و از مرحله استخراج نفت از سنگ بستر تا تولید انواع فرآورده ها و زنجیره پس از آن، به تفسیر مورد بررسی قرار گرفته و جایگاه ایران با سایر کشورهای فعال در حوزه نفت مقایسه شده و دید کلی از وضعیت کشور در حوزه انرژی به خواننده می دهد. در نهایت پالایشگاه های کشور از جهات مختلف مورد مقایسه قرار گرفته و روند کرک اسپرد محصولات این شرکت ها طی سال های اخیر به تصویر کشیده شده است.

نفت چیست؟

پترولیوم (Petroleum) واژه‌ی لاتین به معنی نفت است که از دو کلمه پترا (petra) به معنی سنگ و (oleum) به معنی روغن گرفته شده است. در واقع پترولیوم به معنی روغنی است که از دل سنگ خارج می‌شود(یعنی همان نفت) که به صورت طبیعی عمدتاً در سنگ‌های رسوبی یافت می گردد.

نفت خام از عناصر کربن و هیدروژن تشکیل شده که یکی از انواع هیدرو کربورهاست و به اعتبار ترکیبات هیدروکربوری و میزان گوگرد آن به نفت خام سبک و سنگین و ترش و شیرین طبقه بندی می شود. نفت را با بشکه می سنجند و هر بشکه حاوی حدود 159 لیتر نفت می باشد.

ترکیبات استخراجی از سنگ مخزن

سوخت های فصیلی از باقی مانده گیاهان و جانوران طی میلیون ها سال ایجاد شده اند که برخی از این مواد به زغال سنگ و برخی به نفت خام و گاز طبیعی تبدیل می شوند. محصول نفت و گاز معمولا به صورت ترکیبی در سنگ مخزن یافت می شوند که به دلیل چگالی پایین تر، گاز در سطوح بالاتری قرار می گیرد. این دو محصول توسط پوش سنگ محصور شده و قابلیت بالا رفتن بیشتر از آن را ندارند. پس با ایجاد حفره در این سنگ، می توان نفت و گاز موجود در سنگ مخزن را استخراج نمود.

فرآیند پالایش گاز

 پس از استخراج نفت و گاز از زمین، به دلیل وجود ناخالصی در این مواد، برای انجام پالایش باید خالص سازی شوند. برای مثال گازی که وارد فرآیند پالایش می شود حاوی ترکیبات مایع می باشد و در ابتدای فرایند پالایش، این ترکیبات از گاز جداسازی شده و مایع خارج شده تحت عنوان میعانات گازی به بازار عرضه می شود. در مراحل بعدی تولید گاز، فرایند حذف گازهای اسیدی و شیرین سازی(حذف گوگرد) انجام می شود که خروجی این چرخه محصولاتی نظیر متان، اتان و …  می باشد. متان یا گاز طبیعی تحت عنوان گاز سوخت و سایر محصولات نظیر اتان و … تحت عنوان گاز خوراک به شرکت‌ها ارسال می شود.

فرآیند پالایش نفت

با ورود نفت خام سبک به شرکت پالایشگاه، ابتدا نفت وارد تجهیزات نمک گیر شده تا املاح آن به طور کامل زدوده شود. پس از آن جهت گرمایش کامل وارد کوره شده و دمای آن تا 340 درجه سانتی گراد بالا می رود. در این مرحله نفت خام به صورت ۲ فازی درآمده و ترکیبی از مایع و بخار می‌باشد. درنهایت نفت خام وارد برج تقطیر شده و متناسب با نقطه جوش هر یک از محصولات، برش‌های نفتی مختلف از یکدیگر جدا می‌شوند.  دما در بالای برج تقطیر ۲۰ درجه و در قسمت پایین ۳۴۰ درجه سانتی گراد می‌باشد. برش‌های سبک‌تر نفتی از قسمت‌های بالایی برج و برش‌های سنگین‌تر از قسمت پایین برج خارج می‌شوند. جریان‌های خروجی از برج تقطیر به حالت بخار هستند و پس از عبور از کندانسورها به حالت مایع در می‌آیند.

ویدیو فرآیند پالایش نفت خام 

برش نفتی چیست؟

برش نفتی به مخلوطی از چند هیدروکربن با نقطه جوش نزدیک که در برج تقطیر پالایشگاه ها در اثر تقطیر جزء به جزء جدا می شوند، گفته می شود. برش های نفت خام به ۳ دسته کلی گازی، مایع و جامد تقسیم می شوند.

برش نفتی گازی : در این برش نفتی هیدروکربن های سبک ۱ تا ۴ کربنه که نقطه جوش پایینی دارند جدا می شوند. مثل گازهای متان، اتان، پروپان و بوتان.

برش نفتی مایع: در این برش نفتی هیدروکربن هایی با مولکول های ۵ تا ۲۰ کربنه جدا می شوند. نیروی ربایش بین مولکولی و نقطه جوش این هیدروکربن ها از برش گازی بیشتر است. انواع برش مایع شامل برش سبک 5 تا 16 کربنه(بنزین و نفت سفید)، برش میانی 15 تا 18 کربنی(گازوئیل) و برش سنگین 16 تا 20 کربنه(روغن) می باشد.

برش نفتی جامد: در این برش نفتی هیدروکربن هایی با مولکول های بزرگ که ۲۰ کربنه و بیشتر هستند، جدا می شوند مثل پارافین، موم ها و قیر.

شاخص های اصلی نفت

نفت برنت: نزدیک به دو سوم قراردادهای نفتی جهان از این شاخص برای قیمت گذاری استفاده می کنند. برنت در حقیقت نفتی است که از چهار میدان نفتی Brent، Forties، Oseberg، و Ekofisk تولید می شود. نفت این منطقه سبک و شیرین است و به همین خاطر برای تولید محصولات نفتی پرمصرفی چون بنزین، گازوئیل و … محبوبیت دارد، و از آن جهت که در دریا تولید می شود برای ارسال به مناطق دوردست بسیار مناسب است.

نفت آمریکا: این نفت در چاه های نفتی آمریکا تولید می شود و توسط خط لوله به پایانه کوشینگ در اوکلاهاما منتقل می شود. تولید این نفت در خشکی یکی از محدودیت های آن است و انتقال آن به برخی مناطق جهان پرهزینه است. اما نفت WTI بسیار سبک و بسیار شیرین است و برای تولید بنزین مناسب است. این نفت شاخص نفتی است که در ایالات متحده به مصرف می رسد.

نفت دبی: نفت دوبی یا دوبی/ عمان، شاخص پرکاربرد دیگری است که به نفتی با سطح کیفی پایین تر از برنت و وست تگزاس اینترمدیت اشاره دارد. این نفت کمی سنگین تر و دارای گوگرد بیشتری (۲ درصد) نسبت به دو رقیب دیگر است و به همین دلیل، از آن با عنوان نفت ترش یاد می شود. شاخص دوبی/عمان، شاخص اصلی مورد استفاده برای قیمت گذاری نفت صادراتی کشورهای حوزه خلیج فارس به بازار آسیا به شمار می رود.

طبقه بندی نفت خام بر اساس میزان گوگرد

نفت خام افزون بر هیدروکربورها، ناخالصی هایی نظیر نیتروژن، گوگرد، نمک و فلزات نیز در خود دارد. مقدار گوگرد (سولفور) موجود در نفت یکی از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر قیمت آن است. هیدروژن سولفید به سبب داشتن خاصیت اسیدی خورندگی دستگاه های تقطیر را افزایش می دهد و به سبب سمی بودن، به محیط زیست خسارات جبران ناپذیری وارد می کند. از این رو حذف آن از نفت خام ضرورتی انکارنشدنی و در عین حال پرهزینه است.

* در قرن نوزدهم برای تشخیص مرغوبیت نفت مقدار کمی از آن را مزه می‌کردند و چون نفت‌های کم‌گوگرد مزه ای نسبتاً شیرین و مطبوع داشتند به نفت شیرین معروف شده و  نفت‌های دارای گوگرد بالا که مزه نامطبوعی داشتند به نفت ترش معروف شدند.

طبقه بندی نفت خام براساس شاخص API

از شاخص (API) برای نشان دادن میزان سبکی و سنگینی نفت خام استفاده می شود. این شاخص از حاصل تقسیم عدد 141.5 بر وزن مخصوص نفت خام در درجه حرارت 60 درجه فارنهایت منهای عدد 131.5 به دست می آید. نفت خام سنگین تر باعث تولید فرآورده های با ارزش افزوده پایین تر می گردد.

Imo 2020 چیست؟

طبق اعلام سازمان بین المللی دریانوردی، گوگرد سوخت مورد استفاده کشتی ها باید از پایان سال 2020 میلادی به کمتر از 0.5 درصد برسد. در حالیکه در آن زمان گوگرد موجود در سوخت کشتی ها 3.5 درصد بوده است.

راهکار پیش روی کشتی رانی ها:

1.    استفاده از سوخت با درصد گوگرد استاندارد 2.    استفاده از سوخت جایگزین 3.    نصب اسکرابر

اجرای این قانون در سال 99 باعث افت زیاد قیمت محصولات پایین دستی نظیر نفت کوره گردید و با نگاه به وضعیت کرک اسپرد محصولات پالایشی در ادامه، تاثیر این عامل به خوبی مشهود می باشد.

ضریب پیچیدگی پالایشگاه‌ها (Nelson Complex Factor) 

ضریب پیچیدگی یا ضریب نلسون (NCI) معیاری است که نحوه عملکرد پالایشگاه را از نظر قابلیت تولید فرآورده‌های با ارزش افزوده بیشتر نشان می‌دهد. در واقع هر اندازه پیچیدگی پالایشگاه بیشتر باشد، توان تبدیل خوراک سنگین نفتی به محصولات سبک‌تر، باکیفیت‌تر و با ارزش‌تر بیشتر شده و ایجاد ارزش افزوده پالایشگاه ارتقا می‌یابد. شاخص پیچیدگی نلسون (NCI )انواع فرآورده های نفتی را که یک پالایشگاه نفت می تواند تولید کند را در نظر گرفته و در مقیاس 1 تا 20 اندازه گیری می شود, هر چه مقدار NCI بالاتر باشد، پالایشگاه می تواند محصولات با ارزش تر که نیازمند تکنولوژی بالاتری هستند تولید کند.

برای ساخت و بهره برداری از یک پالایشگاه با NCI بالاتر می بایست مخارج بیشتری انجام داد که این موضوع منجر به تولید فرآورده های سودآورتری می‌گردد. متوسط این شاخص در ایران 5.75 است. متوسطی که فاصله‌ی به شدت قابل تامل با شاخص 14 درپالایشگاه های برتر جهان دارد. بین پالایشگاه های ایران، پالایشگاه شازند اراک با شاخص اسمی پیچیدگی نلسون 9.38  بالاترین رتبه را دارد و پالایشگاه آّبادان با شاخص 3.64 کمترین رتبه را دارا می باشد. در نمودار زیر لیست NCL شرکت های پالایشی ایرانی را مشاهده می کنید.

میزان تولید نفت کشورها در سال 2022  

درنمودار بالا میزان تولید نفت کشورها را مشاهده می کنیم، به این صورت که رنگ نارنجی بیشترین مقدار تولید و رنک بنفش کمترین مقدار را نشان می دهد. حال برای بررسی دقیق تر در نمودار زیر می توانید آمار تولید 10 مورد از بیشترین تولید کنندگان نفت را در سال 2022 مشاهده کنید که به صورت روزانه به تصویر کشیده شده است.

در سال 2022 آمریکا با تولید 11.8 میلیون بشکه نفت روزانه، در صدر بیشترین تولیدکنندگان نفت گرفته و پس از آن عربستان و روسیه به ترتیب با 11  و 10 میلیون نفت قرار دارند. ایران نیز با تولید 2.5 میلیون نفت در روز در رتبه 10 ام این جایگاه قرار دارد.

میزان ذخایر نفت کشورها در سال 2020 

در  این نمودار نیز  میزان ذخایر نفت کشورها در سال 2020 نشان داده شده است. بیشترین ذخایر نفتی با رنگ نارنجی و کمترین با رنگ بنفش ترسیم شده است. 

بیشترین ذخایر نفتی در بین کشور ها متعلق به ونزوئلا با 305 میلیارد بشکه تخمینی می باشد. ونزوئلا در سال 2022 روزانه حدود 766 هزار تن بشکه استخراج نموده است که درصورت ادامه دار بودن این روند، ذخایر نفتی آن تا 1200 سال بعد ادامه دار خواهد بود. همچنین برای کشور ایران حدود 158 میلیارد بشکه ذخایر نفتی تخمین زده است که با فرض تولید مشابه سال گذشته یعنی روزانه 2.5 میلیون بشکه، ذخایر این کشور تا 188 سال دوام خواهد آورد. البته باتوجه به نوسان تولیدات در سال های مختلف، به طبع این پیش بینی عاری از خطا نیست و صرفا جهت مقایسه گردآوری شده است

منبع: worldpopulationreview

موقعیت مکانی پالایشگاه ها

میادین نفتی پالایشگاه ها

ظرفیت هر کدام از پالایشگاه های کشور  

در نمودار بالا ظرفیت تولید هر کدام از پالایشگاه های کشور را مشاهده می کنیم. در این بین پالایشگاه آبادان با ظرفیت 390 هزار بشکه در روز بزرگترین پالایشگاه کشور محسوب می شود و در رتبه های بعدی پالایش نفت اصفهان و ستاره خلیج فارس با 370 و 360 هزار بشکه قرار دارند.

منبع: گزارش هیئت مدیره شبندر

ترکیب محصولات فروخته شده پالایشگاه های داخل

در این نمودار می توانیم روند تولیدات هر کدام از پالایشگاه ها را طی 10 سال گذشته مشاهده کنیم که در آن سهم فروش هر کدام از محصولات پالایشگاه ازکل فروش به صورت درصدی نمایش داده شده است. برای مثال شبریز در سال 91 حدود 35 درصد از فروش مقداری اش از محصول گازوئیل یا نفت گاز تشکیل شده بود که این مقدار در سال گذشته به 41 درصد افزایش داشته است و به معنی بهبود فرایند تولید شبریز و حرکت به سمت تولید محصولات با ارزش افزوده بالاتر می باشد. به طور کلی سهم تولید گازوئیل همه پالایشگاه ها بجز شاوان در 10 سال گذشته افزایشی بوده که نشان از رشد ضریب پیچیدگی این شرکت ها می باشد. با نگاه به روند تولید محصول بنزین نکات مهمی برداشت می شود و یکی از این موارد کاهش بیش از 50 درصدی محصول بنزین از سبد فرآورده های پالایش نفت لاوان می باشد.

پالایشگاه نفت لاوان هر چند با کاهش سهم بنزین همراه بوده ولی سهم نفت کوره آن از کل فروش افزایش داشته است که این مورد را می توان از ایرادات اصلی این شرکت قلمداد کرد زیرا محصول نفت کوره عمدتا با حاشیه زیان به فروش می رسد و طبق مطالب گفته شده در بخش های قبلی ، تولید نفت کوره به نفع پالایشگاه ها نمی باشد. هر چند محصول نفت سفید وزن کمی از سبد پالایشگاه ها دارد ولی با این حال با بررسی روند تاریخی این نمودار می توان به کاهشی بودن سهم این فراورده از سبد محصولات پالایشگاه ها پی برد.

سایر فرآورده ها عمدتا از محصولاتی نظیر وکیوم باتوم، نفتا، لوبکات و … تشکیل شده است که در ادامه بیشتر به توضیح آن خواهیم پرداخت.

با توجه به نوسان کم سبد محصولات پالایشگاه ها در سال های مختلف برای قابل اتکا بودن سهم هر محصول از سبد فرآورده ها، میانگین این نسبت ها در 10 سال گذشته محاسبه و در نمودار بالا نمایش داده شده است.

منبع: گزارش حسابرسی شده شرکت ها در سایت کدال

فرآورده های نفتی

مواد اولیه اصلی پالایشگاه ها نفت و میعانات گازی و محصولات آنها در دو گروه و به شرح زیر طبقه بندی می گردند:

1) پنج فرآورده اصلی و سوخت هوایی: این فرآورده ها درب پالایشگاه به شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی تحویل و توزیع سراسری آنها توسط شرکت مزبور صورت می گیرد. 

پس از تسهیم مقادیر فروش رفته توسط شرکت ملی پخش، براساس آخرین ابلاغیه های وزارت نفت، قیمت گذاری محصولات انجام و صورتحساب برای پالایشگاه ها ارسال می گردد. نحوه قیمت گذاری محصولات سالانه براساس ابلاغیه وزارت نفت مشخص می گردد. از آنجا که بالغ بر 75 درصد تولیدات شرکت های پالایشی را فرآورده های اصلی تشکیل می دهد لذا شرکت ملی پالایش و پخش همزمان تامین کننده و مشتری اصلی شرکت‌های پالایشی است که نرخ خرید و فروش این شرکت ها را نیز مشخص می کند.

2 )فرآورده های ویژه: از طریق بورس کالا و انرژی یا قرارداد با سایر شرکت ها به فروش می رسند.

ترکیب تولیدات بالا به عوامل مختلفی شامل ضریب پیچیدگی شرکت های پالایشی، نوع و کیفیت خوراک دریافتی، تکنولوژی تولید، حجم و توان تولیدی شرکت، نیاز شرکت به نقدینگی و همچنین برنامه ها و نیازهای شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی ایران بستگی دارد.

ضریب تبدیل هر تن به مترمکعب

فرآورده های صنعت پالایشی از محصولات جامد، مایع و گاز تشکیل شده اند که به طبع به واحدهای مختلفی گزارش دهی می شوند. برای اینکه بتوان نرخ این محصولات را با یکدیگر مقایسه کرد در ابتدا باید آنها را به واحد مشخص تبدیل کنیم. برای مثال معمولا بنزین به مترمکعب گزارش می شود، اگر بخواهیم این محصول را به تن تبدیل کنیم به چگالی آن نیاز خواهیم داشت که در اینجا برای بنزین حدود 0.744 می باشد، یعنی هر مترمکعب بنزین برابر 0.744 تن از آن خواهد بود. البته این مقادیر برای محصولات پالایش نفت بندرعباس می باشد و برای سایر شرکت ها ممکن است مقداری متفاوت تر باشد.

جایگاه ایران در صنعت نفت

ایران یکی از مؤسسان اوپک در سال 1960 و نخستین دبیرکل آن سازمان بوده و در حال حاضر یکی از اعضای مهم اوپک است. سازمان اوپک در کنار روسیه و آمریکا یکی از مهم‌ترین بازیگران نفت در جهان بوده که براساس گزارش BP برای سال 2020،  بیش از 70 درصد ذخایر اثبات شده نفت خام که معادل 1،215 میلیارد بشکه می‌باشد، در اختیار 13 عضو آن سازمان است. ایران از لحاظ ذخایر اثبات شده رتبه سوم کشورهای عضو اوپک (بعد از ونزئلا و عربستان سعودی) را دارا می‌باشد. همچنین اعضای اوپک در سال 2020 معادل 35 درصد کل نفت خام جهان را تولید نموده اند. علت فاصله زیاد بین سهم نفت خام تولیدی کشورهای عضو اوپک نسبت به ذخایر اثبات شده آنها و همچنین سهم سایر بازیگران بزرگ نفت، عدم توسعه مناسب زیرساخت ها، توان تکنولوژیکی پایین تر، جنگ و تحریم طولانی مدت اعضای آن سازمان بوده است. 

اوپک پلاس

با افزایش تولید و صادرات نفت در سایر کشورها ، قدرت اوپک در جهان کاهش یافت. این عامل سبب شد تا دسامبر 2016 در نشست الجزایر و پس از دو سال سقوط قیمت نفت در بازارهای جهانی، سازمان کشورهای صادرکننده نفت با 10 کشور دیگر تولیدکننده غیر عضو اوپک (روسیه، مکزیک، جمهوری آذربایجانف بحرین، سودانف سودان جنوبی، مالزی, قزاقستان, برونئی, و عمان(  برای کاهش تولید به توافق رسید. اوپک پالس با هدف همراهی دیگر تولیدکنندگان نفت با اوپک, در تنظیم بازار و کنترل قیمت ها شکل گرفته است.

تاریخچه تولیدات نفت ایران

در این نمودار روند تولیدات نفت کشور‌ها نشان داده شده است. 

فرمول قیمت گذاری نفت خام و میعانات گازی

براساس توضیحات قبلی مشخص گردید که میزان گوگرد و عدد API نفت خام باعث تقسیم بندی نفت در دسته های مختلف می شود که وزارت نفت با توجه به آنها و همچنین دستورالعمل سالانه نرخ خوراک ارسالی به شرکت های پالایشی را مشخص و اعلام می کند.  الف) قیمت هر بشکه نفت خام تحویلی براساس فرمول های زیر و با لحاظ درجه API واقعی نفت خام اندازه گیری شده تحویلی نسبت به    33.31 =API  برای نفت خام سبک و  29.14 = API برای نفت خام سنگین در هر ماه شمسی محاسبه میگردد.

در آخرین تغییرات این فرمول تبیین شد تا هر زمان مجتمع‌ها خوراک با کیفیت متوسط و پایین دریافت کردند به همان میزان دولت نیز تخفیف‌های لازم را برای این شرکت‌ها در نظر بگیردکه اقدامی مهم برای این صنعت تلقی می شد.

یارانه فروش

با توجه به دستورالعمل نرخ گذاری نفت خام و فرآورده های نفتی، نرخ خرید خوراک و فروش فرآورده های اصلی برمبنای نرخ های محصول مشابه در فوب خلیج فارس و اعمال تعدیلات بابت کیفیت آنها مشخص می گردد، لیکن نرخ های مزبور با نرخ فروش فرآورده در داخل کشور تفاوت بسیار زیادی دارند. مابه التفاوت قیمت فروش داخلی و نرخ فوب، تحت عنوان یارانه در صورت های مالی شرکت های پالایشی ثبت میگردد. لازم به ذکر است که هرگونه افزایش نرخ رسمی سوخت در جایگاه های توزیع سوخت داخل کشور هیچ گونه تاثیری بر سود شرکت های پالایشی نداشته و این موضوع فقط باعث تغییر مبلغ فروش مصوب و یارانه فروش خواهد شد (از مبلغ یارانه فروش کسر و به مبلغ فروش مصوب اضافه میگردد ولی جمع نهایی مبلغ فروش تغییر نمیکند).

رویه فروش و تسویه حساب پالایشگاه ها

همانطور که گفته شد شرکت‌های پالایشی مکلفند که پنج فرآورده اصلی به علاوه سوخت جت را به شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی تحویل دهند. شرکت ملی پخش نیز با توجه به میزان فروش فرآورده ها، نسبت به تسهیم و اعلام میزان فروش داخلی، صادراتی و… اقدام می نماید.

موضوع با اهمیتی که در رویه تامین خوراک و فروش فرآورده های شرکت‌های پالایشی وجود دارد آن است که بهای تمام شده خوراک تحویلی در این شرکت‌ها ، بلافاصله و در زمان تحویل به حساب شرکت‌ها منظور می گردد اما در مورد فروش فرآورده ها شرایط قدری متفاوت است؛ به این ترتیب که شرکت پنج فرآورده اصلی تولیدی خود را به شرکت پالایش و پخش تحویل می‌دهد و این فرآورده ها به صورت امانی نزد پالایش و پخش نگهداری می شود و هر زمان پالایش و پخش اقدام به فروش این فرآورده ها نماید، نرخ فروش مشخص می گردد. نرخ فروش فرآورده ها به صورت فصلی به شرکت‌ها اعلام می گردد. البته رقم دقیق مقادیر و یا نرخ محصولات، در گزارش حسابرسی شده مشخص می شود که یکی از مشکلات اصلی این صنعت محسوب می شود و مقدار گزارش ماهانه و بعضا گزارشات فصلی منتشر شده این شرکت ها را نامعتبر می کند.

لازم به ذکر است با توجه به تهاتر مبلغ فروش صورت گرفته توسط پالایش و پخش و خوراک دریافتی شرکت‌ها، پاالیشگاه‌ها از محل فروش فرآورده های اصلی نمی توانند آنطور که انتظار می رود نقدینگی مناسبی تامین کنند. لذا نقدینگی مورد نیاز این شرکت‌ها از محل فروش فرآورده های ویژه در بورس کالا و بورس انرژی تامین می شود.

ارزش جایگزینی

با توجه به اینکه در این حوزه کارشناسی دقیقی صورت نگرفته و رقم دقیق ارزش جایگزینی یک شرکت پالایشی با تکنولوژی و خوراک دریافتی مختلف مشخص نیست ولی با این حال برخی از شرکت ها به صورت تخمینی رقم هایی گزارش داده اند، که اختلاف زیادی هم در آنها مشاهده می شود. با این حال به صورت تخمینی میزان سرمایه‌گذاری برای احداث یک پالایشگاه با ضریب پیچیدگی متوسط بین 15 تا 20 هزار دلار به ازای هر بشکه ظرفیت پالایش است و با افزایش ضریب پیچیدگی تا 30 هزار دلار و بالاتر در هر بشکه سرمایه‌گذاری نیاز دارد. 

نگاهی به وضعیت پالایشگاه ها در کشور

پالایش نفت اصفهان (شپنا)

خوراک شپنا نفت خام مارون اهواز (نفت سبک) است که توسط لوله های32 و 36 اینچی به طول 430 کیلومتر وارد پالایشگاه شده و در مخازن مربوطه تصفیه می‌گردد. همچنین محصول اصلی آن نفت گاز یا گازوئیل می باشد که حدود 42 درصد از وزن محصولات آن را شامل می شود. در سال های گذشته این شرکت به دلیل تولید گازوئیل با گوگرد بالا از کمترین کرک ممکن برخوردار بود ولی به تازگی و پس از راه اندازی پروژه تصفیه نفت گاز، همه گازوئیل تولیدی، مطابق استانداردهای یورو ۵ اروپا تولید می‌شود و مقدار گوگرد ۲۳ میلیون لیتر گازوئیل تولیدی، از ۱۰ هزار به زیر ppm ۱۰کاهش می‌یابد که به طبع سبب افزایش کرک اسپرد شرکت نیز می شود. محصول بنزین حدود 21 درصد از سبد وزنی محصولات شپنا را تشکیل می دهد که از این مقدار حدود ۹۸% بنزین اکتان ۹۱ یورو ۵ می باشد که از بهترین کرک در بین سایر کرک های بنزین برخوردار است.

پالایش نفت تهران (شتران)

نفت خام مورد نیاز پالایشگاه تهران به طور روزانه توسط شرکت ملی مناطق نفت خیز جنوب و از طریق دو خط لوله 24 و 26 اینچی از میدان‌های نفتی مارون و اهوازتأمین می‌شود.

پالایش نفت بندرعباس (شبندر)

شبندر تنها شرکت پالایشگاهی است که نفت سنگین دریافت می‌کند و خوراک آن شامل 300 هزار بشکه نفت خام سنگین و 30 هزار بشکه میعانات گازی استحصالی از منابع گازی سرخون و 20 هزار بشکه نفت خام سبک جزیره هنگام است. خوراک نفت خام سنگین سبب شده تا سهم نفت کوره از کل فرآورده های تولیدی این شرکت بیش از سایر شرکت‌ها باشد. لازم به ذکر است  شبندر نفت کوره 180 تولید نمی‌کند و کل نفت کوره تولیدی از نوع 380 می باشد. همچنین این شرکت بنزین یورو 4 تولید نمی‌کند و برنامه افزایش تولید بنزین یورو 5 را دارد.

پالایش نفت لاوان(شاوان)

حدود 40 درصد از نفت شاوان از میعانات تشکیل شده که درصد پرتی در پالایش میعانات بیش از نفت است، به همین دلیل نسبت فرآورده تولیدی به خوراک مصرفی(ضریب استهصال) در این شرکت پایین تر از سایرین می باشد.  با توجه به نوع خوراک شاوان (مصرف نفت سبک و میعانات)، سهم فرآورده بنزین از کل فرآورده تولیدی در این شرکت بیشتر از سایر شرکت‌های پالایشی حاضر در بازار سرمایه است. 

کرک اسپرد چیست؟

حاشیه سود تولید فرآورده نفتی از خوراک را کرک اسپرد می گویند و در دنیا روال بررسی موقعیت شرکت های پالایشی بر همین اساس است. ممکن است در مقطعی که قیمت نفت رشد می کند، میزان افزایش در فرآورده بیشتر یا کمتر از تغییر قیمت نفت باشد و یا برعکس. لذا نمی توان با افزایش یا کاهش قیمت نفت حکم به تعدیل مثبت یا منفی پالایشی ها داد، با این حال بازار سهام با چنین نگرشی که رشد قیمت نفت به نفع پالایشی ها است، بر روی آنها اقدام به سرمایه گذاری می کند. کرک اسپرد از اختلاف بین یک بشکه نفت خام و یک بشکه فرآورده به دست می آید. به طور مثال اگر یک بشکه نفت خام 95 دلار و یک بشکه بنزین 115 دلار باشد کرک اسپرد بنزین 20 دلار تعیین می شود و هرگونه افزایش فاصله بین این دو منجر به تعدیل مثبت خواهد شد.

در نمودار زیر وضعیت کرک اسپرد فرآورده های اصلی پالایشگاه هارا طی سه سال اخیر مشاهده می کنیم.

کرک اسپرد باید برای هر پنج فرآورده نفتی محاسبه شود و بر اساس وزن هر محصول در سبد شرکت پالایشی، سود یا زیان محاسبه گردد تا به این شکل، تعدیل مثبت یا منفی محاسبه شود. اگر شرکت پالایشی محصول با کیفیت تری تولید کند، کرک اسپرد آن محصول خاص افزایش می یابد چون با افزایش هزینه با اهمیت، می تواند درآمد را بالاتر ببرد.