قرارداد سوآپ یا معاوضه چیست و چگونه ریسک را کنترل می‌کند؟

قرارداد سوآپ، یک نوع اوراق مشتقه است که با نام‌های دیگر مانند قرارداد تهاتر، پایاپای و تاخت نیز شناخته می‌شود. قرارداد های سوآپ در کنترل و به حداقل رساندن ریسک کاربرد دارند.

در این مطلب از کاریزما لرنینگ، در خصوص قرارداد معاوضه یا همان سوآپ و اجزا و انواع آن صحبت خواهیم کرد.

قرارداد سوآپ چیست؟

کلمه‌ی سوآپ (SWAP) یعنی «معاوضه» و «رد و بدل»؛ و قرارداد سوآپ، تفاهم‌نامه‌ای است که در آن دو طرف توافق می‌کنند تا دو دارایی یا سود و منافع حاصل را برای مدتی مشخص، طبق ارزشی مشخص، با یکدیگر معاوضه کنند و در اختیار یکدیگر قرار دهند.

قرارداد سوآپ یک قرارداد غیررسمی است و در واقع شکل کامل‌تری از قرارداد فوروارد (Forward Contract) است. هر دو مفهوم از انواع اوراق مشتقه هستند.

سرمایه‌گذارها پیش‌بینی می‌کنند که قیمت یک دارایی ممکن است در آینده افزایش یا کاهش داشته باشد؛ بنابراین برای کنترل و کاهش حداکثری ریسک، وارد قرارداد سوآپ می‌شوند و در سمت مخالف حرکت بازار قرار می‌گیرند.

اولین قرارداد سوآپ در سال 1981 بین شرکت آی‌بی‌ام (IBM) و بانک جهانی منعقد شد؛ یعنی عمر این نوع قرارداد کمتر از 50 سال است! با وجود این، با در نظر گرفتن نسبت قراردادهای سوآپ به کل بازار مشتقه، به این نتیجه می‌رسیم که سرمایه‌گذارها کاملاً طرفدار قرارداد سوآپ هستند.

ویژگی‌های قرارداد سوآپ

مانند سایر ابزارهای مالی، قراردادهای سوآپ نیز ویژگی‌های خاص خود را دارند که بد نیست با ویژگی‌های اصلی این نوع قرارداد آشنا شویم:

• تبادلات مالی: در یک قرارداد سوآپ، طرفین، جریان‌های مالی مشخصی را مبادله می‌کنند. این جریان‌ها ممکن است شامل پرداخت‌های بهره، سود، یا مبالغ نقدی باشند.
• مدت زمان معین: قراردادهای سوآپ برای یک دوره زمانی خاص بسته می‌شوند که در آن مبادلات مالی طبق شرایط قرارداد انجام می‌شود. این قراردادها معمولاً نسبت به قراردادهای آتی و اختیار معامله، مدت زمان بیشتری دارند.
• پرداخت‌های متفاوت: پرداخت‌ها در قراردادهای سوآپ معمولاً به دو نوع اصلی تقسیم می‌شوند: پرداخت‌های ثابت و پرداخت‌های متغیر یا شناور. در معاملات سوآپ با حالت کلی‌تری از قراردادهای آتی روبه‌رو هستیم، با این تفاوت که به‌جای یک پرداخت، با مجموعه‌ای از پرداخت‌ها سروکار خواهیم داشت.
• عدم نیاز به پرداخت اولیه: در اغلب قراردادهای سوآپ، طرفین هنگام امضای قرارداد پولی پرداخت نمی‌کنند و ارزش قرارداد در زمان شروع صفر است.

عملکرد قرارداد سوآپ چگونه است؟

قرارداد معاوضه یا سوآپ نوعی توافق است که در آن دو طرف تصمیم می‌گیرند جریان‌های مالی مربوط به دو دارایی مختلف را در مدت زمان معین با یکدیگر مبادله کنند. این قرارداد شامل دو نوع پرداخت اصلی است: پرداخت‌های ثابت و پرداخت‌های متغیر (شناور). در چارچوب قرارداد سوآپ، یکی از طرفین مبالغ پرداختی ناشی از یک متغیر تصادفی، مانند وام، اوراق قرضه، کالا یا هر نوع دارایی دیگری را به‌عنوان پرداخت متغیر به طرف دیگر انتقال می‌دهد.

در سوی دیگر، طرف مقابل نیز می‌تواند مبلغی که از دارایی دیگر به‌دست می‌آید را به‌صورت ثابت یا متغیر به طرف اول ارائه کند. به این ترتیب، با توجه به تنوع قراردادهای سوآپ و ویژگی‌های خاص هر یک، معمولاً یکی از طرفین به‌عنوان پرداخت‌کننده بر اساس نرخ متغیر و دیگری بر اساس نرخ ثابت شناخته می‌شود. البته، ممکن است هر دو طرف بر اساس نرخ متغیر پرداخت‌های خود را انجام دهند.

هنگام امضای قرارداد، هیچ‌یک از طرفین پولی پرداخت نمی‌کند و در واقع ارزش قرارداد در شروع صفر است.

با این حال، در قراردادهای سوآپ ارزی، طرفین مبلغی را که در قرارداد مشخص شده است (Notional Principal) را بر اساس ارزهای مختلف با یکدیگر مبادله می‌کنند. از آنجایی که سوآپ به مجموعه‌ای از پرداخت‌ها مربوط می‌شود، نیاز به تاریخ‌های مشخص برای پرداخت یا تسویه (Settlement Date) داریم. دوره‌های بین این تاریخ‌ها نیز به‌عنوان دوره تسویه (Settlement Period) شناخته می‌شوند. پرداخت‌ها در قراردادهای سوآپ عموماً به‌صورت نقدی انجام می‌شود و تحویل فیزیکی دارایی‌ها در این قراردادها شاید کاربرد چندانی نداشته باشد!

قرارداد سوآپ، مانند دیگر قراردادهای مشتقه، دارای تاریخ انقضا یا خاتمه (Termination Date) است. همچنین، به دلیل اینکه قرارداد سوآپ شامل مجموعه‌ای از پرداخت‌ها است، همیشه احتمال ریسک نکول وجود دارد، زیرا ممکن است یکی از طرفین به دلایل مختلف از انجام پرداخت‌های تعیین‌شده خودداری کند.

نکول در قرارداد سوآپ به چه معناست؟

نکول (Default) یعنی عدم انجام تعهدات مالی یا قراردادی؛ به‌عبارت دیگر، زمانی که یک فرد یا سازمان نمی‌تواند یا نمی‌خواهد تعهدات خود را مطابق با شرایط قرارداد یا تعهد مالی انجام دهد که به این وضعیت نکول گفته می‌شود.

مثالی از قرارداد سوآپ و نتیجه‌ی آن

برای درک بهتر قرارداد سوآپ، دو مثال ارائه می‌دهیم.

مثال اول قرارداد سوآپ

فرض کنید دو شرکت، شرکت‌های الف و ب، هر کدام دارای وام‌هایی با نرخ‌های بهره متفاوت هستند و می‌خواهند ریسک‌های مرتبط با نرخ بهره را کاهش دهند.

شرکت الف وام بزرگی با نرخ بهره ثابت 5 درصد دارد. با توجه به پیش‌بینی‌های بازار، شرکت الف انتظار دارد که نرخ بهره کاهش یابد و ترجیح می‌دهد به‌جای پرداخت نرخ ثابت، پرداخت‌هایی با نرخ متغیر داشته باشد.

شرکت ب وام مشابهی دارد، اما با نرخ بهره 3 درصد، اما متغیر که به نرخ بهره بازار وابسته است. شرکت ب انتظار دارد که نرخ بهره افزایش یابد و تمایل دارد که به‌جای پرداخت نرخ متغیر، نرخ بهره ثابت را پرداخت کند.

این دو شرکت تصمیم می‌گیرند که یک قرارداد سوآپ نرخ بهره امضا کنند. بر اساس این قرارداد:

• شرکت الف موافقت می‌کند که بر اساس نرخ متغیر (به‌عنوان مثال نرخ بهره بازار به علاوه 1 درصد) پرداخت‌های بهره را به شرکت ب انجام دهد.
• شرکت ب موافقت می‌کند که به شرکت الف پرداخت‌های بهره بر اساس نرخ ثابت 5 درصد را پرداخت کند.

با این توافق، هر دو شرکت به اهداف خود می‌رسند:

• شرکت الف نرخ بهره متغیر را می‌پردازد و در صورتی که نرخ بهره کاهش یابد، از هزینه‌های بهره پایین‌تری بهره‌مند می‌شود.
• شرکت ب نرخ بهره ثابت را می‌پردازد و در صورتی که نرخ‌های بهره افزایش یابد، از افزایش هزینه‌های بهره، مصون خواهد بود.

در نهایت، هر دو شرکت به کمک این قرارداد سوآپ به مدیریت ریسک‌های نرخ بهره خود پرداخته و هزینه‌های خود را بهینه می‌کنند.

مثال دوم قرارداد سوآپ

این مثال بسیار ساده است. یک شرکت هواپیمایی و یک تامین‌کننده‌ی سوخت هواپیما را در نظر بگیرید.

شرکت هواپیمایی نیاز دارد همواره سوخت هواپیما‌های خود را تامین کند. تامین‌کننده‌ی سوخت هواپیما نیز از وضعیت کاهش و افزایش قیمت سوخت هواپیما رضایت ندارد و ترجیح می‌دهد هر ماه مبلغ ثابتی به حسابش واریز شود. قرارداد سوآپ بین دو طرف برقرار می‌شود …

شرکت هواپیمایی هر ماه مبلغ ثابتی را به تامین‌کننده‌ی سوخت هواپیما پرداخت می‌کند تا خود را در برابر تغییرات قیمت سوخت هواپیما بیمه کند. تامین‌کننده‌ی سوخت نیز هر ماه مبلغ ثابتی را دریافت می‌کند.

به این ترتیب، تامین‌کننده‌ی سوخت هواپیما نگران تغییرات قیمت نخواهد بود و هر ماه می‌تواند روی مبلغ ثابتی حساب باز کند؛ و شرکت هواپیمایی نیز نگران تامین سوخت هواپیماهای خود نیست. هر دو طرف، ریسک‌های خود را کنترل کرده‌اند.

• تامین‌کننده‌ی سوخت ریسک کاهش شدید قیمت را با دریافت مبلغ ثابت کنترل می‌کند.
• شرکت هواپیمایی نیز ریسک تامین نشدن به‌موقع سوخت هواپیما به دلایل مختلف را از سر خود باز می‌کند.

قرارداد سوآپ چند بخش دارد؟

قرارداد سوآپ، پنج جزء اصلی دارد. نبود هر کدام از اجزای قرارداد باعث ناقص شدن و لغو قرارداد می‌شود. اجزای قرارداد سوآپ عبارت‌اند از:

• دارایی پایه
• خریدار سوآپ
• فروشنده سوآپ
• صرف سوآپ
• شخص یا تعهد مرجع

دارایی پایه

دارایی پایه در موضوع قرارداد ذکر می‌شود. هدف از انعقاد قرارداد سوآپ این است که ریسک دارایی پایه منتقل و یا به‌عبارت بهتر کنترل شود. دارایی پایه می‌تواند وام، اوراق قرضه، پرتفوی بورسی، شاخص سهام و … باشد.

در مثال دوم، سوخت هواپیما دارایی پایه است و هر دو طرف می‌خواهند ریسک مرتبط با این دارایی را به طرف دیگر منتقل کنند.

خریدار سوآپ

خریدار سوآپ به فرد یا نهادی گفته می‌شود که در قرارداد به‌طور معمول در طرف دریافت‌کننده پرداخت‌های مشخص‌شده قرار می‌گیرد. به‌عبارت دیگر، خریدار سوآپ کسی است که به‌منظور بهره‌برداری از شرایط مالی یا شرایط بازار، توافق می‌کند که پرداخت‌های معین یا جریان‌های نقدی را در مقابل دریافت جریان‌های نقدی دیگر، دریافت کند.

برای مثال، در یک قرارداد سوآپ نرخ بهره، خریدار سوآپ ممکن است توافق کند که پرداخت‌های نرخ بهره ثابت را به طرف مقابل بپردازد و در عوض دریافت‌کننده‌ی پرداخت‌های نرخ بهره متغیر بر اساس شاخص‌های بازار باشد.

فروشنده سوآپ

فروشنده سوآپ به طرفی گفته می‌شود که مقابل خریدار سوآپ قرار دارد و تعهد به پرداخت‌های مشخص‌شده در قرارداد را عهده‌دار است. به‌عبارت دیگر، فروشنده سوآپ کسی است که در قبال دریافت پرداخت‌های معین، تعهد می‌کند که پرداخت‌های دیگر را به طرف مقابل انجام دهد.

فروشنده سوآپ در واقع مسئولیتی برای پرداخت جریان‌های نقدی بر اساس توافقات قرارداد بر عهده دارد و معمولاً برای انجام این تعهدات، به نرخ‌های مالی و شرایط بازار توجه می‌کند.

صرف سوآپ

صرف سوآپ، در اصل به تفاوت‌هایی اشاره دارد که در قراردادهای سوآپ بین پرداخت‌های دو طرف قرارداد وجود دارد. به‌طور خاص این اصطلاح به پرداخت‌های مربوط به سوآپ که از سوی فروشنده سوآپ انجام می‌شوند، اطلاق می‌گردد. در مقابل، پرداخت‌هایی که خریدار سوآپ ممکن است به آن‌ها نیاز داشته باشد، تحت عنوان پایه حمایت سوآپ شناخته می‌شود.

شخص یا تعهد مرجع

شخص یا تعهد مرجع (Reference Entity/Obligor) به نهاد یا فردی اشاره دارد که پرداخت‌های مربوط به یک قرارداد مالی را به آن مرتبط می‌کنند. این مفهوم در سوآپ‌های اعتباری اهمیت زیادی دارد.

اما سوآپ اعتباری چیست و انواع سوآپ کدام‌اند؟‌ در ادامه توضیح داده‌ایم.

انواع قراردادهای سوآپ

قراردادهای سوآپ انواع مختلفی دارند که هر یک برای مقاصد خاص مالی و مدیریت ریسک استفاده می‌شوند. در ادامه، توضیحات کاملی درباره انواع مختلف قراردادهای سوآپ داده‌ایم.

1. سوآپ نرخ بهره (Interest Rate Swap)

در سوآپ نرخ بهره، دو طرف قرارداد به توافق می‌رسند که پرداخت‌های بهره را بر اساس نرخ‌های متفاوت مبادله کنند. معمولاً یکی از طرفین نرخ بهره ثابت را پرداخت می‌کند و دیگری نرخ بهره متغیر (که معمولاً به یک شاخص مانند LIBOR یا SOFR وابسته است) را پرداخت می‌کند.

هدف: مدیریت ریسک‌های مربوط به نوسانات نرخ بهره و تطبیق هزینه‌های تامین مالی با شرایط بازار.

مثال: یک شرکت ممکن است از سوآپ نرخ بهره استفاده کند تا از نرخ بهره متغیر و نوسانات آن به نرخ بهره ثابت و پیش‌بینی‌پذیر تبدیل شود.

2. سوآپ ارز (Currency Swap)

در سوآپ ارز، دو طرف به توافق می‌رسند که مبالغی را به ارزهای مختلف مبادله کنند. این مبادلات شامل تبادل اصل و بهره‌های مرتبط با آن ارزها است. این قراردادها معمولاً برای تأمین مالی بین‌المللی و مدیریت ریسک‌های ارزی استفاده می‌شوند.

هدف: کاهش ریسک‌های مرتبط با نوسانات ارزی و تأمین مالی به ارزهای مختلف.

مثال: یک شرکت آمریکایی که به دنبال تأمین مالی به یورو است، می‌تواند از سوآپ ارز برای دریافت یورو و پرداخت دلار استفاده کند.

3. سوآپ کالا (Commodity Swap)

در سوآپ کالا، دو طرف قرارداد برای مبادله پرداخت‌ها بر اساس قیمت کالای خاصی (مانند نفت، طلا یا گندم) توافق می‌کنند. معمولاً یکی از طرفین قیمت ثابت کالا را پرداخت می‌کند و طرف دیگر پرداخت‌هایی بر اساس قیمت متغیر کالا انجام می‌دهد.

هدف: مدیریت نوسانات قیمت کالاها و تأمین قیمت‌های ثابت برای محصولات.

مثال: یک تولیدکننده نفت ممکن است از سوآپ کالا استفاده کند تا قیمت نفت را در سطح ثابت تثبیت کند و از نوسانات قیمت‌های جهانی محافظت کند.

4. سوآپ اعتبار (Credit Default Swap – CDS)

در سوآپ اعتبار، خریدار قرارداد مبلغی را به فروشنده پرداخت می‌کند تا در صورت وقوع یک رویداد اعتباری (مانند ورشکستگی یا عدم پرداخت) از فروشنده دریافت خسارت کند. این نوع سوآپ به‌عنوان ابزار محافظت در برابر ریسک اعتباری استفاده می‌شود.

هدف: پوشش ریسک‌های مربوط به عدم‌پرداخت یا ورشکستگی و مدیریت ریسک‌های اعتباری.

مثال: سرمایه‌گذارانی که اوراق قرضه یک شرکت خاص را در پرتفوی خود دارند، می‌توانند از CDS برای محافظت در برابر ریسک عدم‌پرداخت آن اوراق استفاده کنند.

5. سوآپ سهام (Equity Swap)

در سوآپ سهام، دو طرف قرارداد به مبادله پرداخت‌ها بر اساس عملکرد یک دارایی سهامی خاص یا شاخص سهام می‌پردازند. معمولاً یکی از طرفین پرداخت‌های مرتبط با بازده سهام را دریافت می‌کند و طرف دیگر پرداخت‌هایی بر اساس نرخ ثابت یا دیگر معیارها انجام می‌دهد.

هدف: مدیریت ریسک‌های مربوط به نوسانات قیمت سهام و تطبیق سرمایه‌گذاری‌ها با عملکرد بازار.

مثال: یک سرمایه‌گذار می‌تواند از سوآپ سهام برای دریافت بازده‌های مشابه یک شاخص سهام و پرداخت نرخ بهره ثابت استفاده کند.

6. سوآپ بازده کل (Total Return Swap – TRS)

در سوآپ بازده کل، یکی از طرفین (معمولاً به‌عنوان دریافت‌کننده بازده)، بازده کل یک دارایی (از جمله سود و تغییرات قیمت) را از طرف دیگر دریافت می‌کند، در حالی که طرف دیگر (معمولاً به‌عنوان پرداخت‌کننده بازده) پرداخت‌هایی بر اساس نرخ بهره ثابت یا متغیر انجام می‌دهد.

هدف: انتقال بازده یک دارایی خاص بدون نیاز به مالکیت فیزیکی آن دارایی.

مثال: یک صندوق سرمایه‌گذاری ممکن است از TRS برای دریافت بازده کل یک دارایی بدون خرید مستقیم آن استفاده کند.

7. سوآپ نرخ تورم (Inflation Swap)

در سوآپ نرخ تورم، دو طرف قرارداد برای مبادله پرداخت‌ها بر اساس نرخ تورم توافق می‌کنند. یکی از طرفین پرداخت‌هایی بر اساس نرخ تورم ثابت انجام می‌دهد، در حالی که طرف دیگر پرداخت‌هایی بر اساس نرخ تورم واقعی دریافت می‌کند.

هدف: محافظت در برابر نوسانات نرخ تورم و تطبیق بازده با تغییرات نرخ تورم.

مثال: یک شرکت ممکن است از سوآپ نرخ تورم برای جلوگیری از تأثیر افزایش هزینه‌ها به دلیل افزایش تورم استفاده کند.

هر یک از این انواع قراردادهای سوآپ برای مدیریت انواع مختلفی از ریسک‌های مالی و بازار طراحی شده‌اند و به نهادها و سرمایه‌گذاران این امکان را می‌دهند که استراتژی‌های مختلفی را برای بهینه‌سازی پرتفوی و کاهش ریسک‌های مالی پیاده‌سازی کنند.

جمع‌بندی مطلب – کاهش ریسک با قرارداد های سوآپ

قراردادهای سوآپ، به‌عنوان ابزارهای مالی پیچیده و انعطاف‌پذیر، به نهادها و سرمایه‌گذاران این امکان را می‌دهند که ریسک‌های مالی مختلف را مدیریت کنند و هزینه‌های تأمین مالی را بهینه سازند. انواع مختلف این قراردادها، از جمله سوآپ‌های نرخ بهره، ارز، کالا، اعتبار، سهام، بازده کل و تورم، به هر یک از نیازهای خاص بازار و استراتژی‌های سرمایه‌گذاری پاسخ می‌دهند.

با استفاده از سوآپ‌ها، طرفین می‌توانند به تطبیق استراتژی‌های مالی خود با شرایط متغیر اقتصادی و بازار بپردازند و ریسک‌های مرتبط با نوسانات نرخ بهره، تغییرات ارزی، نوسانات قیمت کالا و سایر عوامل را کاهش دهند. این ابزارها با فرآهم کردن فرصت‌های متنوع برای مدیریت ریسک و بهینه‌سازی سرمایه‌گذاری، نقش کلیدی در بازارهای مالی ایفا می‌کنند.​

سوالات متداول