اوراق مشتقه چیست؟ | معرفی انواع اوراق مشتقه در بورس

اوراق مشتقه چیست و چه انواعی دارد؟ یکی از ابزارهای مالی پیشرفته‌ای هستند که به سرمایه‌گذاران امکان می‌دهند تا ریسک‌های مختلف مالی را مدیریت کرده و از نوسانات بازار بهره‌برداری کنند. شناخت ابزارها و اوراق بهادار مورد استفاده در بازارهای مالی، به خصوص بازار سرمایه ایران،  یکی از دغدغه‌های اصلی سرمایه‌گذاران تازه وارد بوده است و لازمه ورود و سرمایه‌گذاری در بازارهای آتی است. در این مقاله از کاریزما لرنینگ، انواع اوراق مشتقه و اوراق مشتقه در بازار سرمایه ایران را بررسی می‌کنیم. در ادامه با ما همراه باشید.

اوراق مشتقه چیست؟

اگر بخواهیم در ابتدا بگوییم که اوراق مشتقه چیست؟ باید بگوییم که اوراق مشتقه به انگلیسی Derivatives است. این اوراق به قراردادهایی می‌گویند که ارزش خود را از یک دارایی پایه یا گروهی از دارایی‌ها مانند سهام، اوراق قرضه و سایر اوراق بهادار، کالاهای همچون محصولات پتروشیمی، محصولات کشاورزی، سکه و غیره می‌گیرند. . در تعریف اوراق مشتقه باید اینگونه گفت که به سرمایه‌گذاران امکان می‌دهند تا بدون نیاز به خرید مستقیم دارایی پایه، از نوسانات قیمت آن بهره‌برداری کنند. در واقع، اوراق مشتقه در بورس، نوعی قرارداد مالی هستند که بین دو یا چند طرف تنظیم می‌شود و پرداخت‌ها و تعهدات آنها به عملکرد دارایی پایه وابسته است.

همانطور که گفته شد، قیمت گذاری اوراق مشتقه تنها بر اساس میزان عرضه و تقاضا تعیین نمی‌شود و به دارایی پشتوانه آن‌ها بستگی دارد. به طور کلی اوراق مشتقه انواع متفاوتی دارند که در چهار دسته کلی قرار می‌گیرند. با این حال دو ابزار معاملاتی پرکاربرد در بازار مشتقه ایران، قرارداد آتی و اختیار معامله‌ها هستند که احتمالا بسیار با اسامی آن‌ها برخورد کرده اید.

هر چند اوراق مشتقه و استفاده از آن در جهان قدمت طولانی دارد اما این ابزار در ایران کمتر از دو دهه است که وجود دارد. با تصویب قانون جدید بازار سرمایه در آذرماه 1384 و مجاز دانستن استفاده از اوراق‌ مشتقه و قراردادهای آتی کالا در بورس، معاملات آن با نظارت سازمان بورس شکل گرفت و از سال 1387 اوراق مشتقه روی کار آمدند.

تاریخچه اوراق مشتقه در جهان

در گذشته افراد و به خصوص کشاورزان برای اطمینان از فروش محصولات خود یا برای اطمینان از تامین نیازهای آتی خود قراردادهای غیررسمی و تنها بر مبنای اعتبار طرف مقابل تنظیم می‌کردند. هرگونه قراردادی که تحویل کالا یا پرداخت وجه و یا هر دو را به زمانی در آینده منتقل می‌کرد در دسته این قراردادها قرار می‌گرفت.

بازار محصولات کشاورزی شیکاگو به عنوان اولین بازاری شناخته می‌شود که در سال 1848 میلادی اقدام به انعقاد قراردادهای تعهدی نمود تا کشاورزان و تولیدکنندگان گندم از فروش محصولات خود در آینده اطمینان نسبی داشته باشند. کشاورزان با وارد شدن به این قراردادهای متعهد می‌شدند که محصولات خود را با قیمت مشخص از قبل در تاریخ مشخص در آینده به فروش برسانند.

به تدریج و با گذر زمان بازار رسمی ابزارهای مشتقه در سال 1973 به وجود آمد و با رونق گرفتن معاملات در آن بازارهای دیگری نیز برای آن شکل گرفت و اوراق جدید نیز تعریف و معرفی شد. در حال حاضر بازار بورس کالای شیکاگو، بورس کالای نیویورک و بورس اختیار معامله شیکاگو از جمله بزرگترین بازارهای مشتقه جهان هستند.

انواع اوراق مشتقه چیست؟

اوراق مشتقه به چندین دسته تقسیم می‌شوند که هر کدام ویژگی‌ها و کاربردهای خاص خود را دارند. در ادامه به بررسی اوراق مشتقه و انواع آن می‌پردازیم:

1. قراردادهای آتی (Futures Contracts)
2. اختیار معامله (Options)
3. پیمان آتی (Forwards)
4. قرارداد معاوضه (Swaps)

برای معامله در بازار مشتقه باید ابزارهای بازار مشتقه را به طور کامل بشناسیم و با نحوه فعالیت در آن آشنا شویم. همانطور که گفتیم اوراق مشتقه نوعی از ابزارهای مالی هستند که از یک دارایی پایه مشتق شده‌اند و ارزش آن‌ها با استفاده از ارزش یک دارایی دیگر تعیین می‌شود. دارایی‌های پایه این اوراق مشتقه دو نوع زیر است:

• دارایی مالی: ابزارهای مالی، شاخص‌های مالی، نرخ ارز، نرخ بهره، سهام و غیره
• دارایی‌کالایی: طلا، زعفران، سکه، محصولات پتروشیمی، فلزات اساسی و غیره

ابزارهای اوراق مشتقه چیست؟ در بازار اوراق مشتقه همانند سایر بازارهای مالی، ابزارهای متفاوتی وجود دارد که افراد براساس نیازمندی‌ها و انتظارات خود از آن‌ها استفاده می‌کنند. هر کدام از این ابزارها می‌تواند بر روی یک دارایی پایه مالی یا کالایی باشد.

1- قرارداد آتی (Futures contract)

قرارداد آتی یا فیوچرز یکی از رایج‌ترین انواع مشتقه ها است. اوراق مشتقه قرارداد آتی که بین دو نفر (فروشنده و خریدار) از طریق نهادهای واسط برای دارایی پایه تنظیم می‌شود. در این قرارداد یک دارایی در تاریخی معلوم و با مبلغی از پیش تعیین شده، در اختیار خریدار قرار می‌گیرد. در این قرارداد طرفین معامله، متعهد می‌شوند که کالا و قیمتی که مشخص‌ شده‌ است را در تاریخ سررسید به یکدیگر منتقل کنند.

به بیان ساده، منظور از قرارداد آتی این است که در زمان حال ما اقدام به خرید کالایی می‌کنیم اما تصمیم نداریم که همین الان کالا را تحویل بگیریم و می‌خواهیم چند ماه بعد کالا را دریافت کنیم و پول آن را پرداخت کنیم. بنابراین به قراردادی که طی آن کالایی را اکنون و با قیمت مشخصی خریداری ‌کنیم اما تحویل و پرداخت وجه آن در آینده صورت بگیرد، قرارداد آتی می‌‌‌گویند.

تاریخ سررسید قراردادهای آتی بر روی یک کالا به صورت استاندارد و مشخص توسط بورس تعیین می‌شود و فقط برای سررسیدهای معینی که فعال هستند امکان انجام معاملات آتی وجود دارد. هر سررسید با یک نماد مشخص در تابلو معاملات نمایش داده می شود. در تصویر بالا لیست قراردادهای آتی فعال در بورس کالای ایران را نشان داده‌ایم.

2- قرارداد اختیار معامله (Option contract)

قرارداد اختیار معامله یا آپشن یک فرم رایج دیگر از مشتقه ها هستند. قرارداد اختیار معامله از این ‌جهت مشابه قرارداد آتی بوده که توافقی است بین دو طرف که به یکی از آن‌ها این فرصت را می‌دهد تا اوراق بهادار را از طرف دیگر و در یک قرارداد آتی از قبل مشخص شده، بخرد یا به وی بفروشد ولی تفاوت کلیدی بین اختیار معامله و آتی این است که با یک اختیار، خریدار متعهد نمی‌شود که معامله را انجام دهد، به همین خاطر نام “اختیار” بر آن نهاده‌اند. لیسا دارایی‌های اختیار معامله در اوراق مشتقه چیست؟

در جدول زیر لیست دارایی های پایه فعال قراردادهای اختیارمعامله در بورس کالایی ایران را آوردیم:

3- پیمان آتی (Forward Contract)

پیمان آتی یا فوروارد نوع مهم دیگری از اوراق مشتقه به شمار می‌رود که مشابه قرارداد آتی است، ولی تفاوت کلیدی آن در این است که برخلاف قرارداد آتی، پیمان آتی در بازار معامله نمی‌شوند، بلکه فقط به صورت قراردادی خارج از بورس و به صورت غیررسمی مورد معامله قرار می‌گیرد.

4- قرارداد معاوضه (Swap)

قرارداد معاوضه یا سوآپ هم نوع مرسوم دیگری از مشتقه ها به شمار می‌رود. در قرارداد معاوضه طرفین آن متعهد می‌شوند که برای یک زمان مشخص، دو دارایی یا منافع حاصل از آن‌ها را با کیفیت مشخص و به نسبت تعیین‌شده، معاوضه نمایند. قرارداد سوآپ اغلب شامل یک مجموعه از جریانات نقدی است و در واقع حالت کلی‌تر پیمان‌های آتی است که در آن به‌جای یک پرداخت با مجموعه از پرداخت‌ها مواجه هستیم.

مزایا و معایب اوراق مشتقه چیست؟

امروزه شاهد به کارگیری ابزاهای مشتقه در بازارهای مالی و افزایش حجم معاملات آن هستیم. این اتفاق بیانگر مزایای قابل توجه اوراق مشتقه در ایران است.

مزایای اوراق مشتقه چیست؟

مزایای خرید اوراق مشتقه به شرح زیر است:

• امکان پوشش ریسک برای خرید و فروش دارایی پایه در یک زمان مشخص
• کاهش ریسک به دلیل تسویه روزانه
• امکان کشف بهتر قیمت دارایی پایه
• کارمزد معاملات کمتر نسبت خرید و فروش سهام
• امکان کسب بازدهی از نوسانات قیمتی
• خاصیت اهرمی به دلیل وجود پرداخت وجه تضمین
• افزایش نقدینگی به علت افزایش سرعت معاملات و جذب سرمایه‌گذاران بیشتر

معایب اوراق مشتقه چیست؟

معایب خرید اوراق مشتقه به شرح زیر است:

• پیچیدگی در نحوه سود و زیان معاملات
• تغییرات قیمت دارایی پایه و ایجاد مشکل در محاسبه ارزش اوراق مشتقه
• تنوع محدود در دارایی‌های پایه

اوراق مشتقه در کدام بازارها معامله می‌شوند؟

بازارهای قابل معامله در اوراق مشتقه چیست؟ اوراق مشتقه به‌ طورکلی در بازار بورس یا در بازارهای متشکل خارج از بورس (OTC Market) معامله می‌شوند.  OTC Market مخفف عبارت  over the counter است و به بازاری می‌گوییم که خریدار و فروشنده به طور مستقیم با یکدیگر در ارتباط هستند. مانند بورس نظارت بر عملکرد دو طرف صورت نمی‌گیرد و سازمان‌یافته نیست. در خارج از کشور اوراق مشتقه خارج از بورس بخش بزرگ‌تری از مشتقه‌ها را تشکیل می‌دهند و قانون‌گذاری نشده‌اند، درحالی‌ که مشتقه‌های معامله شده در بورس، استانداردسازی شده‌اند. اوراق مشتقه معامله شده خارج از بورس معمولاً ریسک بیشتری نسبت به مشتقه های استاندارد دارند.

با توجه به محدودیت‌هایی که بازار بورس اوراق بهادار تهران دارد، اوراق مشتقه در اقتصاد ایران چندان رشد و توسعه نیافته است. اوراق مشتقه قبلاً به این دلیل مورد استفاده قرار می‌گرفتند تا نرخ ارز را برای مبادله کالاها به صورت بین‌المللی تضمین و تثبیت نمایند. با توجه به اینکه ارز کشورهای مختلف ارزش گوناگونی داشتند، معامله گران بین‌المللی به نظام حسابداری برای این تفاوت‌ها نیاز پیدا کردند.

اوراق مشتقه برای چه معامله‌گرانی مناسب است؟

بازارهای آتی به دلیل مزایای متعددی که برای معامله‌گران ارائه می‌دهد، در سراسر جهان از محبوبیت بالایی برخوردار است. در ادامه به بررسی فعالان این بازار و نقش هر یک می‌پردازیم:

• مصرف‌کنندگانی که در آینده به کالایی مانند زعفران، پسته، زیره سبز و غیره احتیاج دارند، می‌توانند آن را در زمان حال و با قیمت مشخص در بازار آتی پیش‌خرید کنند.
• تولیدکنندگانی که قصد دارند نوسانات قیمت دارایی پایه خود را در آینده مدیریت کنند، می‌توانند از طریق پیش‌فروش در بازار آتی، قیمت دارایی پایه خود را در زمان مشخص تضمین کنند.
• سرمایه‌گذارانی که پیش‌بینی می‌کنند قیمت کالایی در آینده کاهش یا افزایش خواهد یافت، می‌توانند با فروش یا خرید آن در بازار آتی، از تغییرات قیمت کالای مربوطه سود ببرند.

نحوه معامله اوراق مشتقه به چه صورت است؟

بازاهای قابل معامله در اوراق مشتقه چیست؟ در پاسخ باید بگوییم نحوه معامله‌ی اوراق مشتقه در بازارهای مالی به دو صورت زیر امکان‌پذیر است:

1. اوراق مشتقه‌ای که در خارج از بورس (OTC) معامله می‌شوند و شرایط و قوانین آن به صورت توافق طرفین صورت می‌گیرد.
2. معامله اوراق مشتقه‌ براساس قوانین در بازار رسمی بورس ایران تعیین می‌شود و طبیعتاً از ریسک کمتری برای طرفین برخوردار خواهد بود.

نحوه دریافت کد معاملاتی در بازار مشتقه

اوراق مشتقه به دو نوع اصلی تقسیم می‌شوند: اوراق مشتقه مربوط به سهام و اوراق مشتقه کالا. در بازار اوراق مشتقه کالا، ابزارهایی مانند قراردادهای آتی و اختیار معامله وجود دارند که به معامله‌گران امکان می‌دهند تا روی قیمت آینده کالاهای مختلف قیمت‌گذاری کنند. یکی از تفاوت‌های کلیدی بین این دو نوع اوراق مشتقه در نحوه دریافت کد معاملاتی است. اگر اوراق مشتقه مربوط به سهام باشد، معامله‌گران می‌توانند با همان کد بورسی که برای معاملات سهام دارند اقدام به معامله کنند؛ اما برای معامله اوراق مشتقه کالا، افراد نیاز به دریافت کد مشتقه کالا دارند که مخصوص به این نوع از معاملات است.

کد مشتقه کالا، یک شناسه منحصر به فرد و تشکیل شده از ۹ عدد است که برای افراد حقیقی با اعدادی چون ۲۰ ،۲۰۰ یا ۲۰۰۰ و برای افراد حقوقی با اعدادی مانند ۱۰۰۰۰ یا ۱۰۰۰۰۰ آغاز می‌شود. معامله‌گران بازار آتی به واسطه این کد در سامانه معاملاتی بورس کالا شناسایی می‌شوند. باید توجه کرد که کد معاملاتی آتی در سامانه معاملاتی بازار سهام اعتباری ندارد و مختص به انجام معاملات آنلاین آتی کالا است. با داشتن کد مشتقه کالا، می‌توان هر دو نوع قرارداد آتی کالا و قرارداد اختیار معامله را انجام داد.

برای دریافت کد معاملاتی در بازار مشتقه، باید ابتدا در یک کارگزاری ثبت‌نام کرد و پس از تکمیل فرم‌های مربوطه و ارائه مدارک شناسایی، باید این مدارک توسط کارگزاری به بورس کالا ارسال شود. در صورت تأیید، کد معاملاتی به کارگزاری ارسال می‌شود. در نهایت، این کد توسط کارگزاری اطلاع‌رسانی خواهد شد.

چکیده‌ای از اوراق مشتقه چیست؟

اهمیت اوراق مشتقه به عنوان یکی از ابزارهای مالی پیشرفته در بازار سرمایه بر هیچکس پوشیده نیست. آشنایی با ابزارهای اوراق مشتقه، نحوه کارکرد آنها و مزایا و معایب استفاده از آنها می‌تواند به سرمایه‌گذاران کمک کند تا ریسک‌های مالی خود را بهتر مدیریت کرده و به سودآوری بیشتری دست یابند. آموزش اوراق مشتقه و تحلیل دقیق بازار از جمله عوامل مهم در استفاده از این ابزارهای مالی است.

سوالات متداول