آشنایی با انواع بورس در ایران

انواع بورس را باید بشناسیم تا بدانیم سرمایه خود را در چه بازاری می‌توانیم افزایش دهیم. همان طور که می‌دانیم این روزها با همه‌گیر شد‌ن بورس و افزایش تقاضا برای سرمایه‌گذاری در آن مواجه هستیم. هنگامی که از بورس صحبت می‌کنیم بیشتر در فکرمان بورس اوراق بهادار می‌گذرد، اما جالب است بدانیم که بورس فقط همین نیست و انواع مختلفی دارد که در ادامه این مقاله از کاریزما به توضیح آن می‌پردازیم.

انواع بورس در ایران

در حالت کلی، چهار نوع بورس در ایران وجود دارد که در ذیل به توضیح تک تک آنها می‌پردازیم:

بورس اوراق بهادار

در بازار بورس اوراق بهادار سهام شرکت‌­ها و سایر اوراق بهادار مانند اوراق مشارکت، خرید وفروش می­‌شوند و بیشتر سرمایه‌­گذاران بازار بورس، در این بخش از بورس فعال هستند.

در سال ۱۳۴۵ قانون و مقررات تشکیل بورس اوراق بهادار تهران تهیه شد. لایحه تشکیل بورس اوراق بهادار تهران در اردیبهشت ۱۳۴۵ در مجلس شورای ملی تصویب شد و در پانزدهم بهمن ۱۳۴۶، بورس تهران، با ورود سهام بانک صنعت و معدن و نفت پارس آغاز به کار کرد.

با پیشرفت تکنولوژی و فراگیر شد‌ن اینترنت، ساز‌و‌کار معامله در بورس تغییر کرد و معامله‌های بورسی با استفاده از رایانه یا حتی یک تلفن همراه امکان‌پذیر شد.

بازار بورس اوراق بهادار تهران خود به دو بازار اول و دوم تقسیم می‌شود، تفاوت این دو بازار در قوانین آن‌ها است. بطوریکه یک شرکت برای ثبت در تابلوی بازار اول باید قوانین سخت‌گیرانه‌تری را نسبت به بازار دوم پشت سر بگذارد.

از مهم‌ترین مزایای پذیرش در بورس اوراق بهادار به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:

• کاهش ریسک نقدینگی
• تعیین ارزش سهام شرکت
• برخورداری از معافیت مالیاتی
• افزایش اعتبار داخلی و بین‌المللی
• سهولت در تغییر ترکیب سهامداری و انتقال مالکیت
• ارائه معیارهای جدید برای ارزیابی عملکرد مدیریت شرکت
• سهولت در استفاده از تسهیلات بانکی و یا سایر ابزارهای تأمین مالی
• سهولت در تأمین مالی از طریق انتشار سهام و سایر اوراق بهادار (اوراق قرضه)

این مقاله را حتما بخوانید: بورس و بازار سرمایه در نگاه کلی

فرابورس

یکی دیگر از انواع بازار بورس در ایران، بازار فرابورس است. فرابورس ایران بازاری است که در آن سهام شرکت‌هایی که بنا به دلایلی موفق به پذیرش در بورس اوراق بهادار تهران نمی‌شوند مورد دادوستد قرار می‌گیرد.

در کشورهای دیگر بازار فرابورس برای خرید ‌و‌ فروش سهام شرکت‌هایی است که شفافیت کافی ندارند یا سودآوری آن‌ها به مراتب کمتر از بازار بورس است.

در ایران، فرابورس از پاییز سال 1388 وارد میدان شد. مهم‌ترین وظیفه فرابورس، سازمان‌دهی شرکت‌هایی است که قصد ورود به بازار سرمایه را دارند اما شرایط ورود به آن را ندارند.

فرابورس خود به بازارهای اول، دوم، سوم و بازار پایه (زرد، نارنجی، قرمز) دسته‌بندی می‌شود و شرکت‌ها بر اساس ریسک سرمایه‌گذاری، شفافیت صورت‌های مالی، میزان بدهی و… در این دسته‌ها قرار می­گیرند.

1. بازار الف یا بازار اول که بیشتر سهم‌ها در آن جای دارند، دامنه نوسان 5% و بدون حجم مبناست.
2. بازار دوم صرفا شامل سهام شرکت‌های سهامی عام است. سهام شرکت‌های زیان‌ده، تازه‌تأسیس و شرکت‌هایی که با تزریق سرمایه بیشتر، قصد تبدیل از سهامی خاص به عام را دارند در این بازار پذیرفتـه می‌شوند.
3. بازار پایه که خود به سه دسته زرد، نارنجی و قرمز تقسیم می‌شود. بازار زرد دامنه نوسان معاملات مثبت و منفی ۳ درصد دارد و در تابلوی نارنجی، دامنه نوسان انجام معاملات مثبت و منفی ۲ درصد و در تابلوی قرمز، مثبت و منفی ۱ درصد است.

برخی از مزایای پذیرش شرکت‌ها در فرابورس عبارت‌اند از:

• تأمین مالی آسان و ارزان
• افزایش نقد شوندگی سهام
• نقل‌وانتقال سهام به‌صورت آسان- سریع و کم‌هزینه
• شفافیت و اعتبار قیمت سهام به‌واسطه مبادله در فرابورس
• بهره‌مندی از معافیت مالیاتی شرکت‌های پذیرفته‌شده در فرابورس
• اطلاع‌رسانی هماهنگ و عادلانه به سرمایه‌گذاران بالفعل و بالقوه
• بهره‌گیری از امکان وثیقه گذاری سهام و اخذ ساده‌تر تسهیلات بانکی
• معرفی شرکت و محصولات به طیف وسیعی از قشرها جامعه و افزایش اعتبار شرکت

بورس کالا

بورس کالا، بازار متشکل و منسجمی است که تعداد زیادی از عرضه‌کنندگان، کالای خود را عرضه و کالای مربوطه پس از بررسی‌های کارشناسی و قیمت‌گذاری توسط کارشناسان این بازار، به خریداران عرضه می‌شود.

سازمان کارگزاران بورس فلزات تهران در شهریورماه سال ۸۲ به‌عنوان اولین بورس کالای کشور فعالیت خود را آغاز کرد و پس‌ ازآن نیز سازمان کارگزاران بورس کالای کشاورزی در شهریورماه سال ۸۳ شروع به فعالیت کرد.

هم‌اکنون بورس کالای ایران باتجربه‌ای بیش از ۱۰ سال، به دادوستد انواع محصولات صنعتی و معدنی، فرآورده‌های نفت و پتروشیمی و کشاورزی در قالب معاملات نقد، نسیه، سلف، سلف استاندارد و معاملات ابزارهای مشتقه ازجمله قراردادهای آتی مشغول است.

مقاله پیشنهادی: بورس کالا چیست؟

انواع بازارها، قراردادها و اوراق قابل معامله در بورس کالای ایران عبارت‌اند از:

قرارداد نقدی

قراردادی است که بر اساس آن، پرداخت‌ بهای کالای مورد معامله و تحویل آن در هنگام معامله و بر اساس دستورالعمل تسویه و پایاپای انجام می‌شود.

قرارداد سلف

قراردادی است که براساس آن، کالا باقیمت معین درزمانی مشخص در آینده تحویل گردیده و بهای آن در هنگام معامله و بر اساس دستورالعمل تسویه و پایاپای پرداخت می شود.

قرارداد نسیه

قراردادی است که بر اساس آن، کالا در هنگام معامله تحویل و بهای آن در تاریخ سررسید و بر اساس دستورالعمل تسویه و پایاپای پرداخت می شود.

قرارداد آتی

قراردادی است که فروشنده بر اساس آن متعهد می‌شود در سررسید معین، مقدار معینی از کالای مشخص را به قیمتی که الآن تعیین می‌کنند بفروشد. در مقابل، طرف دیگر قرارداد متعهد می‌شود آن کالا را با آن مشخصات خریداری کند .

قرارداد سلف استاندارد

قراردادی است که بر اساس آن عرضه‌کننده مقدار معینی از دارایی پایه را مطابق مشخصات قرارداد سلف استاندارد در ازای بهای نقد به فروش می‌رساند تا در دوره تحویل به خریدار تسلیم کند.

خریدار می‌تواند معادل دارایی پایه خریداری‌شده را طی قرارداد سلف موازی استاندارد موضوع مواد ۲ و ۳ دستورالعمل اجرایی معاملات سلف استاندارد، به فروش رساند. قرارداد مذکور نیز در این دستورالعمل به‌اختصار قرارداد سلف استاندارد نامید‌ه می‌شود.

قـرارداد اختیار معامله

قرارداد اختیار معامله قراردادی است که در آن‌یک طرف، اختیار(حق) خرید و یا فروش کالایی را از طرف دیگر خریداری می‌کند. قرارداد اختیار معامله به دو نوع کلی اختیار خرید و اختیار فروش تقسیم می‌شود. در هرکدام از این دو نوع قرارداد، دو طرف خریدار و فروشنده با یکدیگر وارد معامله می‌شوند.

گواهی سپرده کالایی

براساس مصوبه شورای عالی بورس و اوراق بهادار گواهی سپرده کالایی اوراق بهاداری است که مؤید مالکیت دارنده آن بر مقدار معینی کالا است و پشتوانه آن قبض انبار استانداردی است که توسط انبارهای مورد تائید بورس صادر می‌گردد.

بورس انرژی

بورس انرژی به عنوان یک بورس کالایی است که امکان انجام معاملات حامل‏‌های انرژی و اوراق بهادار مبتنی بر کالاهای مذکور در آن وجود دارد. منظور از حامل­های انرژی نفت، گاز، برق و سایر حامل‎های انرژی است.

بورس انرژی ایران در اسفند ماه سال ۹۱ و با هدف ایجاد بازاری شفاف، کارآمد، با نقد شوندگی و رقابت پذیری بالا، کشف قیمت منصفانه و انحصار زدایی در بازار معاملات بخش انرژی تشکیل شد.

هم‌اکنون بورس انرژی به عنوان چهارمین بورس کشور برای عرضه محصولات نفت و مشتقات نفتی، برق، گاز طبیعی، زغال سنگ، حق آلودگی و سایر حامل‌های انرژی شکل گرفت.

بورس انرژی دارای دو بازار فعال فیزیکی و مشتقه است که ویژگی‌های این دو بازار ممکن است با هم متفاوت باشند. تفاوت مهم این دو بازار این است که در بازار فیزیکی کالاها مورد معامله قرار می‌گیرند ولی در بازار مشتقه اوراق مبتنی بر کالا معامله می‌شوند.

مشتریان حقیقی در بازار فیزیکی امکان خرید ندارند و فقط در بازار مشتقه می­‌توانند نسبت به خرید اوراق اقدام کنند. در معاملات این بازار ۱۰ یا ۲۰ درصد قیمت معامله به صورت پیش پرداخت از مشتری دریافت می‌­شود و مابقی آن برای کالاهای داخلی تا ۳ روز کاری و برای کالاهای بازار بین ­الملل تا ۵ روز کاری بعد دریافت می‌­شود.